Επιστημονική ονομασία: Vitex agnus – castus
Κοινή ονομασία: Λυγαριά ή Λυγειά
Γεωγραφική θέση: Κάτω Αμπελόκηποι, Μεσσηνία
Γεωγραφικό στίγμα | Συντεταγμένες: 36°53’34.3″N και 21°49’29.5″E
Υπερθαλάσσιο υψόμετρο θέσης: 350 m
Στηθαία περίμετρος: 150 cm
Διάμετρος: 47,7 cm
Εκτίμηση ηλικίας βάσει ακτίνας κορμού: 400 ετών
Βιολογία: Πρόκειται για φυλλοβόλο θάμνο με εξάπλωση στη Μεσογειακή λεκάνη. Στην Ελλάδα απαντάται σε ξηροθερμικές περιοχές με σχετικά μεγάλη εδαφική υγρασία, ενώ στην κεντρική και νότια Ελλάδα απαντά κατά μήκος χειμάρρων και ρεμάτων. Τα φύλλα της είναι γραμμοειδές, λογχοειδές και με λευκή χνουδωτή την κάτω επιφάνεια, ενώ ανθίζει αρχές Ιουλίου και έχει ροδόχρωμα άνθη. Αν και σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, πρόκειται για φυλλοβόλο θάμνο που φθάνει σε ύψος τα 3 μέτρα, στην συγκεκριμένη περίπτωση έχει δενδρώδης μορφή και το ύψος της ξεπερνά τα 7 μέτρα.
Ιστορία: Η αιωνόβια λυγαριά βρίσκεται στην είσοδο του ιστορικού οικισμού των Κάτω Αμπελοκήπων του Δήμου Πύλου Νέστορος Μεσσηνίας, δίπλα στα απομεινάρια ενός παραδοσιακού ελαιοτριβείου με επιβλητική μυλόπετρα (κατασκευής της δεκαετίας του 1900). Σημείο αναφοράς και τοπόσημο της περιοχής, καθώς η λυγαριά δημιουργεί συναισθήματα θαυμασμού και απορίας σε σχέση τόσο με το μέγεθος όσο και τη δενδρώδη μορφή της. Σημείο ξεκούρασης και ανάπαυλας διαχρονικά για κατοίκους και επισκέπτες, ειδικά κατά τους θερινούς μήνες λόγω της πυκνής σκιάς της. Κατά το παρελθόν, πλανόδιοι μικροπωλητές και τεχνίτες, όπως καρεκλάδες, καλαθάδες, γανωματήδες, σαμαράδες και πολλοί άλλοι εργάζονταν στον υπόσκιο της για μέρες ολόκληρες.
Παράλληλα, κατά την δεκαετία του 1960 και μετέπειτα, όταν το βοηθητικό κτήριο της εκκλησίας, που βρίσκεται απέναντι από το αιωνόβιο δέντρο, λειτούργησε ως δημοτικό σχολείο του οικισμού (1965-1981), η λυγαριά είχε την τιμητική της. Καθώς, κατά τις εθνικές εορτές, θρανία τοποθετούνταν στον υπόσκιο της μνημειακής λυγαριάς, από όπου οι κάτοικοι του οικισμού παρακολουθούσαν τις καθιερωμένες σχολικές εθνικές εορτές του μικρού σχολείου. Πανηγυρικοί λόγοι, ποιήματα, παραδοσιακοί χοροί, δημοτικά τραγούδια και μικρές θεατρικές παραστάσεις εξελίσσονταν στην σκιά της λυγαριάς.
Σε σχέση με τις λυγαριές της περιοχής, ενδεικτική είναι η αναφορά του François-René de Chateaubriand – Σατωβριάνδος (διπλωμάτης, συγγραφέας, περιηγητής και φιλέλληνας), κατά την επίσκεψη του στην περιοχή τον μακρινό και άνυδρο Αύγουστο του 1806, καθώς κατά την διαδρομή του από την Μεθώνη προς την Κορώνη και περνώντας από το Μηναγιώτικο ρέμα, το οποίο βρίσκεται κοντά στη Λυγαριά αναφοράς, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ήταν ακόμα νύχτα όταν αφήσαμε την Μεθώνη, νόμιζα πως πλανιόμουν στις ερημιές της Αμερικής, η ίδια μοναξιά, η ίδια σιωπή. Περάσαμε δάση με ελιές τραβώντας μεσημβρινά. Την αυγή βρεθήκαμε στις κορυφές των πιο άγονων βουνών που είδα ποτέ μου. Περπατήσαμε δύο ώρες. Οι κορυφές αυτές, δουλεμένες από τους χειμάρρους, μοιάζαν με χέρσα χωράφια παρατημένα. Βούρλα και ρείκια αγκαθερά φύτρωναν τούφες τούφες. Στην επιφάνεια του εδάφους φαίνονταν, ξεριζωμένοι από τις βροχές, βολβοί κρίνων του βουνού. Ανάμεσα από έναν αραιό ελαιώνα είδαμε την θάλασσα ανατολικά κι ύστερα κατεβήκαμε σε μια στενή κοιλάδα, όπου βλέπαμε χωράφια με σίκαλη και μπαμπάκι. Περάσαμε από έναν χείμαρρο ξερό – η κοίτη του ήταν γιομάτη ροδοδάφνες και λυγαριές (agnus cactus), μακρόφυλλα δενδρύλλια, χλομά και λεπτά, που τα μοβ τους ανθάκια, τα κάπως χνουδωτά, έχουν το μακρουρο σχήμα του αδραχτυού. Τ΄ αναφέρω αυτά τα δύο δέντρα γιατί τα βρίσκει κανείς παντού στην Ελλάδα και γιατί στολίζουν όλες αυτές τις μοναξιές. Ήταν κάποτε τόσο γελαστές και τόσο πλούσιες! Και σήμερα είναι γυμνές και θλιβερές».
Σήμερα, η αιωνόβια λυγαριά είναι υποψήφια προς ένταξη στον κατάλογο των διατηρητέων μνημείων της φύσης της Ελλάδας, ενώ παράλληλα βρίσκεται στην συσταθείσα λίστα του επετειακού project «1821 – 2021: Δίκτυο Αιωνόβιων Δέντρων Ελληνικής Επανάστασης» που έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα δράσης της Εθνικής Επιτροπής “ΕΛΛΑΔΑ 2021”, με στόχο να σηματοδοτηθεί με ειδικό μεταλλικό επετειακό λογότυπο με αφορμή την 200η εμβληματική επέτειο από την Ελληνική Επανάσταση.
* Έρευνα – Τεκμηρίωση: Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας
