SOS των ειδικών για την καύση ξύλων τον χειμώνα

Τον χειμώνα του 1974, στη διάρκεια της πρώτης θητείας του ως προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας και ενώ η παγκόσμια πετρελαϊκή κρίση συνεχιζόταν, ο Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν αρνιόταν να χρησιμοποιηθεί οποιοδήποτε άλλο θερμαντικό μέσο για το παγωμένο Μέγαρο των Ηλυσίων πέρα από τα καυσόξυλα· ακόμα και όταν το κατώφλι του θα περνούσαν επίσημοι προσκεκλημένοι. Ηθελε να δώσει το καλό παράδειγμα στους πολίτες.

Φέτος οι Γάλλοι δεν θα χρειαστούν τέτοιου είδους παρακινήσεις. Μεσούσης της νέας διεθνούς ενεργειακής κρίσης, πολλοί φρόντισαν ήδη από τις αρχές του καλοκαιριού να γεμίσουν με ξύλα ή πέλετ τις αποθήκες τους. Οσοι δεν προνόησαν υφίστανται τις συνέπειες: οι τιμές έχουν φθάσει σε ύψη δυσθεώρητα και τα αποθέματα έχουν σχεδόν εξαντληθεί. Οι προμηθευτές προειδοποιούν ότι δεν μπορούν να ανταποκριθούν στη ζήτηση. Και όλα αυτά σε μια χώρα όπου περίπου 9 εκατ. νοικοκυριά ζεσταίνονται με ξύλα (μέχρι το 2028 υπολογίζεται να έχουν ξεπεράσει τα 12 εκατ.).

Παρόμοια είναι η κατάσταση στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Με αυξήσεις στο κόστος αγοράς που φθάνουν στο 100% (σε Πολωνία, Βουλγαρία, Σλοβακία και αλλού), τα καυσόξυλα αναδεικνύονται στον νέο χρυσό. Δεν αποτελούν πια συμπληρωματικό τρόπο θέρμανσης δίπλα στους κλασικούς –με πετρέλαιο, αέριο, ηλεκτρικό ρεύμα–, αλλά κύριο. Μόνο που αυτό που καίγεται στα τζάκια και στις σόμπες δεν είναι πάντα ξύλα. Στα περίχωρα της Βαρσοβίας, από τα τέλη Σεπτεμβρίου που η θερμοκρασία έχει πέσει αισθητά, η ατμόσφαιρα είναι αποπνικτική. Πολλοί Πολωνοί, μη μπορώντας να αγοράσουν ξύλα, ρίχνουν στις φλόγες οτιδήποτε, ακόμα και σκουπίδια. Το επιβεβαιώνει, άλλωστε, ο δήμος της πόλης, αναφέροντας σημαντική μείωση στις ποσότητες των απορριμμάτων που συλλέγονται τις τελευταίες εβδομάδες.

Τοξικά μικροσωματίδια

«Η καύση ξύλου παραμένει κυρίαρχη πηγή σωματιδίων παγκοσμίως και είναι πρόβλημα για το οποίο όλοι πρέπει να ανησυχούμε, ειδικά αυτόν τον χειμώνα, γιατί έχει τεράστιο κόστος για τα οικοσυστήματα, τη δημόσια υγεία και την κλιματική αλλαγή», λέει στην «Καθημερινή» ο Αθανάσιος Νένες, καθηγητής στο Πολυτεχνείο της Λωζάννης και κορυφαίος επιστήμονας, διεθνώς, σε θέματα κλιματικής αλλαγής και ατμοσφαιρικής ρύπανσης. «Ο καπνός παραμένει στον αέρα πολλές μέρες μετά την εκπομπή του, με συνέπεια να επηρεάζει μεγάλες περιοχές. Είναι επιβλαβής για την υγεία μας. Τα σωματίδια καπνού έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε καρκινογενείς ενώσεις – στην περίπτωση της Αθήνας έχουμε διαπιστώσει πως τα τζάκια είναι υπεύθυνα για περίπου το 50% της ετήσιας έκθεσης του πληθυσμού σε καρκινογενείς ενώσεις. Οι περισσότεροι πολίτες δεν γνωρίζουν ότι τα επίπεδα ρύπανσης από τις δασικές πυρκαγιές και τις καύσεις ξύλων στα τζάκια είναι σχεδόν ίδια. Αυτό που έζησαν στη φωτιά της Βαρυμπόμπης, το 2021, με το σύννεφο πυκνού καπνού που σκέπασε την πρωτεύουσα, το ζουν συστηματικά τον χειμώνα, χωρίς να το συνειδητοποιούν. Μάλιστα, όταν ο καπνός εκπέμπεται σε περιοχές όπως η Αττική, όπου υπάρχουν και εκπομπές οξειδίων αζώτου, καθώς και πολύ όζον, οξειδώνεται γρηγορότερα (σε μία νύχτα) και γίνεται περισσότερο επικίνδυνος. Πολλά χειμωνιάτικα πρωινά οι Αθηναίοι που θα ξεκινούν για τη δουλειά τους θα εισπνέουν τοξικά σωματίδια από τα τζάκια που έκαιγαν τις νυχτερινές ώρες. Ολα αυτά συνδέονται με ένα ευρύ φάσμα παθήσεων», συνεχίζει ο κ. Νένες.

Τους κινδύνους στους οποίους εκτιθέμεθα εισπνέοντας τέτοιο καπνό επιβεβαιώνει ο Ευάγγελος Μπαλής, πνευμονολόγος – εντατικολόγος, διευθυντής Πνευμονολογικής Κλινικής στο νοσοκομείο Ευαγγελισμός. «Η καύση βιομάζας προκαλεί σοβαρά προβλήματα στην υγεία μας: από παροξύνσεις άσθματος και χρόνιας αναπνευστικής πνευμονοπάθειας μέχρι πρόωρη γήρανση, καρδιαγγειακά νοσήματα και καρκίνο του πνεύμονα, μεταξύ άλλων. Και αυτό γιατί εκλύονται στην ατμόσφαιρα μικροσκοπικά αιωρούμενα σωματίδια –διαμέτρου 1, 2,5, 10 μικρών ή ακόμα και νανοσωματίδια–, τα οποία δεν μπορούν να διηθηθούν από τη μύτη ή το ανώτερο αναπνευστικό σύστημα, ξεπερνούν δηλαδή τα… φίλτρα του φτερνίσµατος και του βήχα, και συχνά εναποτίθενται στις κυψελίδες των πνευμόνων. Επιπλέον, σωματίδια που προέρχονται από ατελή καύση είναι πιο τοξικά από εκείνα που δημιουργούνται υπό συνθήκες πλήρους καύσης», επισημαίνει.

«Σκεφθείτε, λοιπόν, το εκρηκτικό μείγμα που θα υπάρχει στην ατμόσφαιρα των πόλεων και των χωριών μας όταν, προφανώς για οικονομικούς λόγους, συμπολίτες μας θα αρχίσουν να ρίχνουν στα τζάκια και στις σόμπες τους βαμμένα ξύλα, μελαμίνες, κόντρα πλακέ, νοβοπάν ή αντικείμενα εμποτισμένα με χημικές ουσίες». Υπάρχουν τρόποι να προστατευθούμε; «Το ιδανικό θα ήταν να χρησιμοποιούμε λιγότερο ρυπογόνες πηγές θέρμανσης, αλλά αν αυτό δεν είναι εφικτό, τουλάχιστον να φροντίζουμε, πέρα από την ποιότητα της καύσιμης ύλης, για τον καθαρισμό των τζακιών, τη σωστή συντήρηση των καυστήρων κ.ο.κ.», λέει ο κ. Μπαλής. «Και, φυσικά, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες, η χρήση μάσκας σε εξωτερικούς χώρους ενδείκνυται για την προστασία και των ευπαθών ομάδων και του γενικού πληθυσμού».

Πέρα από τις επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, τα σωματίδια καπνού έχουν σημαντικές επιδράσεις στο κλίμα και τα οικοσυστήματα. «Μπορούν να δράσουν σαν “πυρήνες” πάνω στους οποίους σχηματίζονται νεφοσταγονίδια και παγοκρύσταλλοι, αλλάζοντας τις ιδιότητες των νεφών (πόσο πυκνά είναι, πόσο ζουν και πότε προκαλούν βροχή) σε παγκόσμια κλίμακα. Τα ίδια τα σωματίδια έχουν τη δυνατότητα να ανακλούν ηλιακή ακτινοβολία πίσω στο Διάστημα – έτσι γίνεται πιο ψυχρό το κλίμα. Οταν η καύση του ξύλου γίνεται ατελώς δημιουργείται “κάπνα” (μαύρος και καφέ άνθρακας), που με τη σειρά του μπορεί να απορροφήσει φως και να θερμάνει το κλίμα. Με τη μεταφορά και εναπόθεση αυτής της “κάπνας” στους πόλους και τους παγετώνες προκαλείται περαιτέρω θέρμανσή τους και επιταχύνεται το λιώσιμο των πάγων – με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον πλανήτη», εξηγεί ο Αθανάσιος Νένες.

Μαύρος χειμώνας για δάση

Πρώτο κρατούμενο, λοιπόν, η ρύπανση της ατμόσφαιρας, επομένως οι συνέπειες στην υγεία μας. Δεύτερο, οι επιπτώσεις στο κλίμα. Τρίτη παράμετρος σε όσα θα ζήσουμε τους επόμενους μήνες είναι η ανεξέλεγκτη υλοτομία που έχει ήδη πάρει επικίνδυνες διαστάσεις. Περιβαλλοντικές οργανώσεις προβλέπουν μαύρο χειμώνα για τα ευρωπαϊκά δάση – τα εναπομείναντα. Η ανησυχία τους κάθε άλλο παρά αβάσιμη είναι. Στην Αλβανία, όπου η κυβέρνηση δεν έχει εξαγγείλει καμία πρωτοβουλία για τη στήριξη των φτωχών νοικοκυριών, τα οποία εξαρτώνται αποκλειστικά από τα καυσόξυλα, ο Δήμος Κορυτσάς έδωσε άδεια για την υλοτόμηση εκατοντάδων επιπλέον στρεμμάτων. Ομως και πάλι οι ανάγκες είναι τεράστιες και πιθανότατα θα καλυφθούν παρανόμως. Η Αλβανία, άλλωστε, χάνει περίπου 20.000 εκτάρια δασικών εκτάσεων κάθε χρόνο. Αντιστοίχως, ένα κομμάτι δάσους έκτασης που αντιστοιχεί σε μισό γήπεδο ποδοσφαίρου χάνεται καθημερινά στο Κόσοβο. Και η Ελλάδα δεν αποτελεί, δυστυχώς, εξαίρεση στον… παροξυσμό των αλυσοπρίονων. Χαρακτηριστικά είναι όσα δήλωσε στις αρχές της εβδομάδας, σε τηλεοπτική εκπομπή, ο πρόεδρος της δημοτικής κοινότητας Νευροκοπίου: «Είμαστε η μεγαλύτερη δασική έκταση στην Ελλάδα και δεν έχουμε καυσόξυλα. Αν συνεχιστεί αυτή η κατάσταση, όλος ο κόσμος θα μπει στα δάση να κόψει ξύλα, γιατί είναι θέμα επιβίωσης, όχι πολυτέλειας».

Ο Ελβετός Αντρέα Μπονέτι είναι βιολόγος και φωτογράφος (προσωπικός φωτογράφος του Αλέξη Τσίπρα από το 2014 μέχρι το 2019). Εγκατεστημένος μόνιμα στην Ελλάδα από το 2011 μελετάει την ατμοσφαιρική ρύπανση και ενημερώνει το κοινό για τις μετρήσεις που πραγματοποιεί με ειδικούς αισθητήρες σε διάφορες περιοχές της χώρας μέσω της πλατφόρμας www.cleanairingreece.org. «Η Ελλάδα κατετάγη στην 36η θέση των πιο μολυσμένων ατμοσφαιρικά χωρών παγκοσμίως το 2019 και στην πρώτη θέση στην Ευρωπαϊκή Ενωση σε συγκέντρωση επικίνδυνων σωματιδίων PM2,5 – διπλάσια από το όριο ασφαλείας που ορίζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας», τονίζει. «Μόλις αρχίσουν να ανάβουν οι ξυλόσομπες και τα τζάκια θα ξεκινήσει, για την ατμόσφαιρα, αυτό που αποκαλώ Airmageddon. Η λύση είναι μία: επιδοτήσεις στους πολίτες για αντλίες θερμότητας, ηλιακούς συλλέκτες και μόνωση σπιτιών. Τα ορυκτά καύσιμα και η καύση ξύλου ανήκουν στο παρελθόν. Ας γυρίσουμε, επιτέλους, σελίδα, κι ας στραφούμε στη βιωσιμότητα. Τα περιθώρια εξαντλούνται…».

Καταστροφική λύση στο ενεργειακό πρόβλημα η στροφή στην ξυλεία

Ο πόλεμος στην Ουκρανία, οι κυρώσεις στη Ρωσία και η ενεργειακή κρίση που οι νέες συνθήκες προκάλεσαν έστρεψαν τους Ευρωπαίους στην ξυλεία προκειμένου να κρατήσουν τα σπίτια τους ζεστά τον χειμώνα. 

Η αυξημένη ζήτηση προκάλεσε εκτόξευση της τιμής της –ιδιαίτερα μετά την απαγόρευση εισαγωγής ρωσικού ξύλου και πέλετ στην Ε.Ε.–, κίνηση που ζημίωσε τα φτωχότερα νοικοκυριά. Οι έμποροι καυσόξυλων έχουν καταρτίσει λίστες αναμονής για την επόμενη χρονιά, αφού φέτος έχουν ήδη προπωλήσει τα αποθέματά τους. Την ίδια στιγμή, επιστήμονες και ακτιβιστές εκφράζουν έντονους φόβους για τον περιβαλλοντικό όλεθρο που θα ακολουθήσει, με την ατμοσφαιρική ρύπανση από την καύση ξύλων, ιδιαίτερα σε εσωτερικούς χώρους, να χτυπάει κόκκινο και τη μαζική αποψίλωση των δασών να επιδεινώνει τις ήδη βαριές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.

Πολλές επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι η καύση ξύλου και πέλετ προκαλεί μεγαλύτερη ατμοσφαιρική ρύπανση από την καύση άνθρακα. Μελέτη που δόθηκε στη δημοσιότητα από την Ευρωπαϊκή Συμμαχία για τη Δημόσια Υγεία αναφέρει ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση από την καύση ορυκτών καυσίμων και ξυλείας για τη θέρμανση προκαλεί δαπάνες 27 δισ. ευρώ για την κάλυψη των επιζήμιων συνεπειών τους στην υγεία σε Ε.Ε. και Βρετανία. Στην καύση ξυλείας αποδίδονται δαπάνες 17 δισ. ευρώ. Η βρετανική κυβέρνηση, εξάλλου, εκτιμά ότι η καύση ξύλου συμβάλλει κατά 38% στην ατμοσφαιρική ρύπανση από μικροσωματίδια.

Τι ισχύει στην Ευρώπη

Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν όπως όπως την ενεργειακή κρίση χαλάρωσαν τους κανόνες υλοτομίας και ταυτόχρονα ενθάρρυναν τον κόσμο να στραφεί προς το ξύλο. Οπως εξηγεί η Κάταλιν Ρόντιτς, ακτιβίστρια της Greenpeace Ουγγαρίας, η καταστροφή των προστατευόμενων δασών για την εξασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας είναι «τρελή και ολοκληρωτικά καταστροφική» λύση, ιδιαίτερα τη στιγμή που τα ουγγρικά δάση έχουν ήδη καταστραφεί από τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού. Επίσης, άλλες περιβαλλοντικές οργανώσεις κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου ότι η υλοτομία και οι μονοκαλλιέργειες θέτουν σε κίνδυνο την ευρωπαϊκή βιοποικιλότητα και ταυτόχρονα θα καταστήσουν ανέφικτη την προσέγγιση των πράσινων στόχων. Ιδιαίτερο πρόβλημα με την υλοτόμηση των δασών αναμένεται να έχει η κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Στη Σλοβακία, π.χ. ήδη καταγράφεται αύξηση της παράνομης υλοτομίας, ενώ η Ουγγαρία ήρε όλους τους κανόνες δασικής προστασίας. Στην Πολωνία πολίτες βγαίνουν ήδη στους δρόμους για να κόψουν ξύλα. Η Λετονία επέτρεψε την υλοτόμηση νεαρών δένδρων, η Λιθουανία ζήτησε από το αρμόδιο υπουργείο να αυξήσει τον αριθμό των δένδρων που μπορούν να κοπούν. Από τη Βαλτική μόνο η κυβέρνηση της Εσθονίας αρνείται να αυξήσει τα ποσοστά επιτρεπόμενης υλοτόμησης των δασών.

Φωτογραφία από Pexels από το Pixabay