Του Αλέξανδρου Μαυρικάκη

Το στρατιωτικό πραξικόπημα, που κατέλυσε την δημοκρατία στην Ελλάδα επιβάλλοντας ένα στυγνό δικτατορικό καθεστώς², εκδηλώθηκε την 21 Απριλίου 1967³ και  παρουσιάζεται ως μια πρωτοβουλία  κάποιων επίορκων αξιωματικών του «βαθέος κράτους». Πίσω από την «πρωτοβουλία» αυτή πρέπει  να αναζητηθούν οι ιδεολογικοί σχεδιασμοί του ψυχρού πολέμου και τα συμφέροντα των ΗΠΑ, η ανάγκη υποστήριξης του Ισραήλ λαμβάνοντας υπόψη την κήρυξη του αραβοϊσραϊλινού πολέμου που έγινε 40 ημέρες μετά την 21 Απριλίου και η εισβολή των τούρκων στη Κύπρο. Ο Αλέξης Παπαχελάς στο βιβλίο του «Ο βιασμός της ελληνικής Δημοκρατίας»⁴ αναφέρει πως το 1964   ενώπιον του Λ. Τζόνσον⁵  «ο Άτσεσον⁶ υποστήριξε ότι η μόνη εφικτή λύση ήταν πλέον η επιβολή ενός τετελεσμένου: Η Τουρκία θα καταλάμβανε τη χερσόνησο της Καρπασίας, προκαλώντας την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα». Αυτό μπορούσε να γίνει μόνο με μια χούντα  από επίορκους αξιωματικούς.    

***

Την πρώτη ημέρα του πραξικοπήματος, 21 Απριλίου 1967, συγκεντρώθηκε πολύς κόσμος στην Πλατεία Ελευθερίας του Ηρακλείου, λίγο πριν την απαγόρευση της κυκλοφορίας και ξεκίνησε η πρώτη διαδήλωση ενάντια στη χούντα, ίσως η πρώτη πανελλαδικά⁷. Τα γεγονότα αυτά και τα ονόματα των πρωταγωνιστών είναι λίγο πολύ γνωστά. Είναι επίσης γνωστές οι προσπάθειες οργάνωσης της αντίστασης⁸ κατά της χούντας από γνωστούς  συμπολίτες μας και οι καταδίκες τους από τα στρατοδικεία⁹.

Είναι όμως αρκετά άγνωστη  η πολιτική που επιχείρησε να εφαρμόσει η χούντα στην εκπαίδευση, η στάση των μαθητών των γυμνασίων της πόλης και η συμπεριφορά των καθηγητών στο πλαίσιο της καθημερινότητας εντός του γυμνασίου. Η ανάδειξη της ιστορίας «από τα κάτω», δηλαδή της ιστορίας των «απλών» ανθρώπων, βοηθάει να έλθουν στο φως καταστάσεις και γεγονότα και να διαμορφωθεί μια εικόνα της καθημερινής ζωής σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο και σε συγκεκριμένο  τόπο.

Η πρώτη κίνηση της χούντας στο εκπαιδευτικό σύστημα ήταν να  γκρεμίσει μαζί με το δημοκρατικό πολίτευμα και ολόκληρη τη μεταρρύθμιση του 1964. Με τον Α.Ν 59/1967 (ΦΕΚ Α΄, 110) υπονομεύεται η προηγούμενη μεταρρυθμιστική προσπάθεια και καταργείται το δια των διατάξεων του Ν.Δ 4379/1964 συσταθέν  Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Η καλλιέργεια της εθνικής και χριστιανικής συνειδήσεως των μαθητών ήταν ο πρώτος και μέγιστος στόχος της σχολικής εκπαίδευσης (αριθ. εγκ.1930/38 (1)/27-9 67)120 καταδεικνύοντας  τη  συγγένεια του καθεστώτος με την κυρίαρχη ιδεολογία της μεταπολεμικής Ελλάδας: την εθνικοφροσύνη.

Οι καθηγητές που έπρεπε να εφαρμόσουν την κυβερνητική πολιτική και οι  μαθητές προερχόταν από μια κοινωνία που οι πολιτικές της παραδόσεις ήταν προοδευτικές και ήταν φυσικό να συμπιέζονται, ιδίως οι καθηγητές, ανάμεσα στην προοδευτική πολιτική παράδοση του νησιού και στην πίεση που ασκούσε η χουντική κυβέρνηση για εφαρμογή της «ελληνοχριστιανικής αγωγής», τον «έλεγχο της κουμουνιστικής δραστηριότητας» και  το «ενδιαφέρον» της για το ήθος της νεολαίας. Ο Υπουργός Παιδείας Καλαμποκιάς απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς  όλων των βαθμίδων,   αναθέτοντάς τους ως εθνικό  καθήκον την ποδηγέτησης των νέων  «εις τας αιώνιας αξίας του Ελληνοχριστιανικού  μας πολιτισμού», αφού, όπως επισημαίνει «[…] έργο σας δεν είναι να μεταδίδητε ξηράς γνώσεις, αλλά να φρονιματίζητε τους μαθητάς δια των εθνικών, θρησκευτικών και ηθικοπλαστικών  αξιών […]» (εγκύκλιος 141570/118/5.10.67)

Η πίεση¹⁰ περιελάμβανε απολύσεις καθηγητών, έρευνα στις σχολικές βιβλιοθήκες για την ύπαρξη βιβλίων «κουμουνιστικού ή φθοροποιού περιεχομένου» (Γενική Επιθεώρηση έγγραφο 67/10.11.67), εντολές για ελέγχους προκειμένου να εξακριβωθεί αν υπάρχουν μαθητές με «αντεθνικές ιδέες» αλλά και αποβολές μαθητών για «ανατρεπτικές κινήσεις κατά της ασφάλειας του κράτους και της ζωής των πολιτών». 

***

Κάποια έγγραφα, τα οποία επικαλούνται τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη, την ηθική και πνευματική αγωγή και τις εθνικές ιδέες που πρέπει να θεμελιώνεται το σύστημα της εκπαίδευσης, είναι χαρακτηριστικά του κλίματος της εποχής. 

Με επιστολή του (13/1/1968, Ε.Π. 436) προς τους διευθυντές των γυμνασίων του νομού Ηρακλείου ο διορισμένος Νομάρχης Ηρακλείου τους ενημερώνει ότι «περιήλθεν εις γνώσιν ημών η συμμετοχή μαθητών ενίων γυμνασίων εις ανατρεπτικάς κινήσεις στρεφομένας κατά της ασφαλείας του Κράτους  και της ζωής των πολιτών[…] Είναι απαράδεκτον υπό την αναλειφθείσαν σήμερον εθνικήν προσπάθειαν διαπαιδαγωγήσεως της νεότητος να ευρίσκεται έστω και ένας μαθητής μας να μεταβληθή εις όργανον αναβιώσεως της αναρχίας…»    

Με άλλο έγγραφο (Πράξη υπ’ αριθμό 32/ 17/2/68 του Α΄ Γυμνασίου Αρρένων) ο διευθυντής του Γυμνασίου, μετά από εισαγωγική αιτιολόγηση «… δια την μετάδοσιν των ιδανικών του  ελληνοχριστιανικού πολιτισμού και την ηθικήν και πνευματικήν αγωγήν των μαθητών μας προς υγιείς εθνικάς κατευθύνσεις…», επιβάλλει την ποινή της διαρκούς αποβολής μαθητών εκ του Α΄ Γυμνασίου Αρρένων Ηρακλείου. Της Πράξης αυτής προηγείται άλλη που τιμωρούνται τρείς  μαθητές με διαρκή αποβολή  «γιατί στην διάρκεια των θερινών διακοπών στις 15/8/67 συνελήφθησαν με άλλους μαθητές και καταδικάστηκαν από το Έκτακτο Στρατοδικείο Χανίων για παράνομη δράση».  

Υπάρχουν και  άλλα έγγραφα που όχι μονάχα  προκαλούν γέλιο, μέσα στο ζόφο,  αλλά δημιουργούν και απορία για τη βαρβαρότητα της άγνοιας, τον τυφλό φανατισμό και την ηλιθιότητα αυτών των ανθρώπων. Αν στο δοκίμιο «Οι Βασικοί Νόμοι της Ανθρώπινης Ηλιθιότητας» ο Carlo M. Cipolla επισύναπτε και έναν κατάλογο των ηλιθίων ανά τον κόσμο, θα έπρεπε να συμπεριλάβει και τους συντάκτες της προκήρυξης υπ’ αριθμό 41/ 5/2/69 του Αρχηγείου Στρατού που στην προσπάθειά τους να ελέγξουν το «ήθος της νεότητος»  απαγόρευσαν «την «εμπορία (χονδρικήν  ή λιανικήν) ως και την καθ’ οιονδήποτε τρόπον κυκλοφορία […] εντύπων και εντύπων διατριβών». Ανάμεσα στα βιβλία που απαγόρευσαν είναι και τα βιβλία «Κρητικές Μαντινάδες»  του Γιάννη Δερμιτζάκη και το «Δεύτερο Φύλο» της Σιμόν ντε Μπωβουάρ¹¹. 

***

Μέσα σε αυτό το κλίμα η πλειοψηφία των καθηγητών στάθηκε με αξιοπρέπεια και η κοινότητα των μαθητών αδιαφόρησε και ενίοτε αντέδρασε στις γελοίες οργανωμένες προσπάθειες των χουντικών  να ελέγξουν «το ήθος της νεότητος». Οι περισσότεροι μαθητές  στην καθημερινή σχολική ζωή αδιαφορούσαν στις προσπάθειες «διαφωτισμού» και περιορισμού της ζωής τους και  άλλοι αντιδρούσαν «δυναμικά». Κάποιοι συμμετείχαν σε «ανατρεπτικές κινήσεις», δικάστηκαν από στρατοδικεία και αποβλήθηκαν από τα σχολεία. Κάποιοι άλλοι ελάμβαναν μέρος σε «αντεθνικές πράξεις» πηγαίνοντας στους κινηματογράφους της πόλης¹², διαβάζοντας «αντεθνικά»¹³ βιβλία και ακούγοντας τραγούδια του Θεοδωράκη. Και για όσους σήμερα δυσκολεύονται να κατανοήσουν το ζοφερό κλίμα¹⁴ της εποχής το έγγραφο του τότε αρχηγού ΓΕΣ είναι χαρακτηριστικό. «… Δια προκηρύξεως του Αρχηγού ΓΕΣ αντιστράτηγου Οδ. Αγγελή», γράφει ο τύπος της εποχής (2/6/67),  «απαγορεύονται καθ’  άπασαν την Επικράτειαν και καθ΄οιονδήποτε τρόπον η μετάδοσις ή εκτέλεσις μουσικής και ασμάτων του κουμουνιστού Μίκη Θεοδωράκη […] οι παραβάται θα παραπέμπονται εις τα έκτακτα στρατοδικεία». 

Όσοι αντιστεκόταν στον «πολιτισμό» της χούντας η αντίδραση των χουντικών ήταν σκληρή: «…Συνελήφθη  και παρεπέμφθη εις τον Βασιλικόν Επίτροπον του Εκτάκτου Στρατοδικείου Αθηνών η […] στην οικία της […] είχεν τοποθετήσει εις το πικάπ της δίσκους του κουμμουνιστού συνθέτου Μ. Θεοδωράκη…»¹⁵.            

Κάποιες χαρακτηριστικές  «αντεθνικές» πράξεις μαθητών αξίζει να αναφερθούν. Λίγο χρόνο μετά το πραξικόπημα, απολύεται από το Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων Ηρακλείου, γνωστός καθηγητής. Την ημέρα της απόλυσής του, φεύγοντας και περνώντας  μπροστά από αίθουσα διδασκαλίας οι μαθητές, που εκείνη την ώρα έκαναν μάθημα, σηκώθηκαν και τον χειροκρότησαν. Όσο και αν το χειροκρότημα αυτό φαίνεται, με τα σημερινά δεδομένα, αποδεκτό και φυσιολογικό για την εποχή εκείνη ήταν μια επικίνδυνη πράξη ανυπακοής. Συνέβησαν και άλλες σημαντικές στην ασημαντότητα τους μικρές ηρωικές πράξεις (αν υπάρχουν μικρές και μεγάλες)  όπως αυτή που έλαβε χώρα σε Γυμνάσιο Θηλέων της πόλης: αμέσως μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου μαθήτριες προσήλθαν στο Γυμνάσιο φορώντας μαύρα ρούχα.   

***

Η κριτική και η σάτιρα δεν ενθουσιάζουν τις εξουσίες αλλά ταυτόχρονα η ανοχή τους  μετράει την μορφή και το επίπεδο της δημοκρατίας. Τα αυταρχικά καθεστώτα δεν ανέχονται την κριτική και βέβαια τη σάτιρα, γιατί γνωρίζουν πως  το γέλιο που προκαλεί δεν μπορεί να ελεγχθεί και αποτελεί μια μορφή υπόγειας επικίνδυνης διαμαρτυρίας.

Η χούντα δεν βρήκε λαϊκή υποστήριξη τα επτά χρόνια και τα  ανέκδοτα σε βάρος των χουντικών και η «πλάκα», ήταν μια  ένδειξη της απαξίωσής της από τον ελληνικό λαό. Εξάλλου ποιος δεν θα γελούσε μέχρι δακρύων ή δεν θα έκανε «πλάκα» με το  «απαγορεύεται   το συνομπρελίζεσθαι», το  «απαγορεύεται το θαμίζειν εις κέντρα κακόφημα, το συσφαιρίζειν και βωμολοχεύεσθαι μετά πολιτών…»¹⁶, τα καπελάκια της Δέσποινας και το μυστρί του Παττακού.  

Η πλέον χαρακτηριστική «πλάκα»  σε βάρος του «ισχυρού» δικτάτορα  έγινε τον Απρίλιο του 1969 όταν μαθητές από τα γυμνάσια των Αθηνών υποχρεώθηκαν να παρακολουθήσουν τις εκδηλώσεις στο Παναθηναϊκό στάδιο για την επέτειο των δύο χρόνων της δικτατορίας. Ήταν μια ηχηρή αποδοκιμασία και την έκαναν μαθητές είτε για «πλάκα» είτε από αγανάκτηση για το ανελεύθερο αστυνομικό κράτος¹⁷. Τελικά η «φωτιά κάτω από τη στάχτη»  που επιμελώς προσπαθούσαν να κρύβουν βασανίζοντας¹⁸, φυλακίζοντας και εξορίζοντας¹⁹,  παρουσιάστηκε επικίνδυνη για το καθεστώς, στις κηδείες του Γεωργίου Παπανδρέου (1968) και του  Γιώργου Σεφέρη (1971), στην κατάληψη της Νομικής (1973), στο κίνημα του Ναυτικού (1973) και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου (1973). 

***

Στις 23 Ιουλίου 1974 η επτάχρονη δικτατορία υπό το βάρος της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, κατέρρευσε. Οι επίορκοι στρατιωτικοί παρέδωσαν την εξουσία στους πολιτικούς και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ορκίστηκε πρωθυπουργός της χώρας, επικεφαλής της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» τις πρώτες πρωινές ώρες της 24ης Ιουλίου.

«Ασφαλώς η  λαϊκή αντίσταση», γράφει²⁰ ο Γρηγόρης Φαράκος, «δεν ανέτρεψε τη δικτατορία με τον άμεσο τρόπο που καταλαβαίνει κανείς την ανατροπή. Η χούντα βούλιαξε μέσα στο βάλτο της χρεοκοπίας και της αποσύνθεσης που προκάλεσε, κατέρρευσε  κυρίως κάτω από το βάρος των εγκλημάτων της και της εθνικής προδοσίας της στο Κυπριακό».

Τελικά η χούντα, γράφει²¹ και ο Αντώνιος Φλώρος, «αντικρύζουσα την βδελυγμία του λαού, απομονωθείσα διεθνώς έφθινε ραγδαίως και θα κατέρρεε. Η υπό της ιδίας προκληθείσα τραγωδία της Κύπρου και οι εντεύθεν γενικότεροι κίνδυνοι, οι οποίοι απείλησαν την χώρα, επέσπευσαν την κατάρρευση».  

Παραπομπές

[1] Η φράση του τίτλου προέρχεται από  την Πράξη υπ’ αριθμό 32/ 17/2/68 του Α΄ Γυμνασίου Αρρένων Ηρακλείου.

[2] «Κάθε ένας ο οποίος δεν κάθεται καλά, έστω και αν μας κοστίζει ως κράτος ακριβά, θα τον θέτω υπό περιορισμόν. […] Δεν θα τους αφήσω να γίνουν θηρία κάτω από τα κομμουνιστικά κελεύσματα. Διότι εάν γίνουν θηρία και απολυθούν από το κλουβί, θα υποχρεωθώ να τους τουφεκάω […] Προκειμένου λοιπόν να τους τουφεκάω και να έχω αίματα εις την άσφαλτον, δεν θα τους αφήσω, έστω και αν προσβάλλεται ο προηγμένος ανθρωπισμός ορισμένων …». Πηγή: Αρ. Μάνεσης, «Ο εύκολος βιασμός της νομιμότητας και η δύσκολη νομιμοποίηση της βίας» στο συλλογικό τόμο Η δικτατορία 1967-1974, Καστανιώτης, Αθήνα 1999, σ. 37.

[3] «Λόγω της δημιουργηθείσης εκρύθμου καταστάσεως, από του μεσονυκτίου ο Στρατός ανέλαβε την διακυβέρνηση της χώρας. Εντός ολίγου θα μεταδοθεί διάγγελμα του αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων». Αυτή ήταν η πρώτη πληροφορία που έφτανε στα αυτιά των ακροατών του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ) στις 06:30 περίπου το πρωί της Παρασκευής της 21^ης Απριλίου 1967.

[4] Α. Παπαχελάς, Ο ΒΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ,  Ο αμερικανικός παράγων 47- 67, Εστία

[5] Ο Λίντον Μπέινς Τζόνσον (Lyndon Baines Johnson, 27 Αυγούστου 1908 - 22 Ιανουαρίου 1973) ήταν ο 36ος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής.

[6] Ο Ντιν Γκόντερχαμ Άτσεσον ήταν Αμερικανός πολιτικός και δικηγόρος. Ως Υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση του προέδρου Χάρι Τρούμαν 1949-1953, έπαιξε κεντρικό ρόλο στον καθορισμό της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. To σχέδιο Άτσεσον ήταν πρόταση λύσης του Κυπριακού η οποία προτάθηκε το 1964.

[7] Το μεσημέρι της 21ης Απριλίου, στα  Γιάννενα σημειώθηκε λαϊκή αντίδραση στο πραξικόπημα, όταν πολλοί φοιτητές με καθηγητές τους συγκεντρώθηκαν στο προαύλιο του Πανεπιστημίου της  πόλης παρουσία και του δημάρχου. Η χωροφυλακή που επενέβη συνέλαβε 14 φοιτητές και τον δήμαρχο.     

[8]  Περικλής Κοροβέσης: «Μετά την 21η Απριλίου 1967, το δικαίωμα να υπάρξεις σαν πολίτης ήτανε αντίσταση».

[9] Βλπ άρθρο Α. Μαυρικάκη   «Τα Παιδιά της Αντιγόνης» , 21/4/16, CretaLive.

[10] Σύμφωνα με το άρθρο 35 του Ν.Δ. 651/70,  τα ουσιαστικά προσόντα βαθμολογικής και μισθολογικής κατά συνέπεια εξέλιξης του υπαλλήλου, συνάγονται από α) τις εκθέσεις υπηρεσιακής ικανότητας, β)τον ατομικό φάκελο του εκπαιδευτικού και γ) την τεκμηριωμένη προσωπική αντίληψη των μελών του οικείου περιφερειακού Συμβουλίου κρίσης.

[11] Το γνωστότερο έργο της υπήρξε «Το δεύτερο φύλο», μια φεμινιστική ανάλυση της γυναικείας ύπαρξης και της καταπίεσης των γυναικών.

[12] Υπήρχαν «οδηγίες» του Υπουργού Παιδείας Καλαμποκιά που όριζε «ευπρεπή εμφάνιση στην ενδυμασία και κόμη» και απαγόρευση να πηγαίνουν μαθητές σε μπαρ, κλαμπ και κινηματογράφους

[13] Όταν από τον εκδοτικό οίκο «Κάλβος» πήγαν στην επιτροπή λογοκρισίας να μάθουν αν εγκρίθηκε το βιβλίο «Ελληνική Νομαρχία» Ανωνύμου του Έλληνος, τους απάντησαν ότι δεν είχαν τα προσκομισθέντα αντίτυπα γιατί τα είχαν στείλει στο υπουργείο Εσωτερικών που ήταν αρμόδιο για θέματα … νομαρχιών!... (Γ. Αναστασιάδη, άρθρο Ο «πολιτισμός» της Χούντας).

[14] «Τα βασανιστήρια είναι απαραίτητα για τη προστασία του πολιτισμού μας» είπε ένας πραξικοπηματίας  μιλώντας σε δικηγόρο της Διεθνούς Αμνηστίας (Γ. Αναστασιάδη, άρθρο, Ο «πολιτισμός» της Χούντας)

[15] «Ιός της Κυριακής» Ελευθεροτυπία  20/4/97

[16] Πηγή διεύθυνση OnAlert

[17] Βλπ στη διεύθυνση «Μηχανή του Χρόνου»  το βίντεο με την αποδοκιμασία των νέων στο δικτάτορα Παπαδόπουλο   μέσα στο Καλλιμάρμαρο.

[18] Τα βασανιστήρια, δεν αποτελούσαν μεμονωμένα περιστατικά και παρεκτροπές των σωμάτων ασφαλείας, αντίθετα αναπτύχθηκαν στη βάση ενός  συστηματικού σχεδίου του καθεστώτος, μαζί με τις εξορίες και τα στρατοδικεία για τη σωματική, ηθική και πολιτική εξόντωση των αντιπάλων του.

[19] Τα νησιά που δέχτηκαν το μεγαλύτερο πλήθος κρατουμένων ήταν: Μακρόνησος, Γυάρος, Άγιος Ευστράτιος, Ανάφη και Ικαρία.

[20] Γ Φαράκος, Καθημερινή, 16/5/1975

[21] Α.Φλώρος, Επίτιμος Πρόεδρος Αρείου Πάγου, Καθημερινή,  17/5/1975