Ποιός ανατίναξε το Αρκάδι;

Του Ευτύχιου Σ. Καλογεράκη*

 Για πολλά θέματα της ιστορίας και όλων των επιστημών, υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες και απόψεις, γι’ αυτό και χρειάζεται νηφάλια και αντικειμενική προσέγγισή τους. Ένα απ’ αυτά τα θέματα είναι και  ποιός πυρπόλησε το Αρκάδι, η θυσία του οποίου συγκλόνισε όλη την Ευρώπη και επιτάχυνε τη λύση του Κρητικού ζητήματος. 

     Υπάρχουν επτά εκδοχές για τους πυρπολητές με αρκετές μαρτυρίες η κάθε μία. Ως πυρπολητές φέρονται 1. Ο Ηγούμενος Γαβριήλ (Μαρινάκης) 2. Ο αγωνιστής Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης από το Άδελε 3. Ο νεαρός δάσκαλος Εμμ. Σκουλάς από τ’ Ανώγεια 4. Ο αρχηγός Δράκος Ντελής (Τσιμπραγός), από τις Γωνιές  Μαλεβιζίου. 5. Άγνωστος γέρος Ιερέας. 6. Άγνωστος καλόγερος βοηθός του Ηγουμένου Γαβριήλ. 7. Πολλοί οι πυρπολητές.

        1.Για τον Ηγούμενο Γαβριήλ, υπάρχουν τρεις εκδοχές στην γραπτή και άγραφη παράδοση: α) Ότι ήταν ο πυρπολητής του Αρκαδίου ή ένας εκ των πυρπολητών υπάρχουν δε και σχετικοί πίνακες  που τον απεικονίζουν. β) Ότι σκοτώθηκε κατά την εισβολή των Τούρκων στο Αρκάδι. γ) Ότι αυτοκτόνησε για να μη συλληφθεί και τον γδάρουν ζωντανό οι απόγονοι των αιμοσταγών Μογγόλων, όπως τον Δασκαλογιάννη. Άλλωστε τόσο ήταν το μένος τους εναντίον του, που το κεφάλι του πάνω σε πάσσαλο το περιέφεραν στα χωριά και στο Ρέθυμνο πανηγυρίζοντας. Στις 2 Δεκεμβρίου 1866 η εφημερίδα “Κλειώ”, που εκτυπωνόταν στην Τεργέστη, δημοσίευσε επιστολή από τη Σύρο με τα γεγονότα. Η επιστολή είχε ημερομηνία 21 Νοεμβρίου και υπογραφή τα αρχικά Χ.Α. Η επιστολή ανέφερε ότι ο ηγούμενος Γαβριήλ αυτοκτόνησε για να μη συλληφθεί, αν και αυτή άποψη καταρρίπτεται από τη μαρτυρία της Χαρίκλειας Δασκαλάκη που υποστηρίζει ότι είδε ότι σκοτώθηκε στη μάχη. Ως υποσημείωση όμως στην αναφορά για την αυτοκτονία του Γαβριήλ, η εφημερίδα σημείωνε ότι κατά άλλες πληροφορίες ο Ηγούμενος ήταν εκείνος που έβαλε το μπουρλότο.

 Στις 17 Νοεμβρίου, στη Σύρο η εφημερίδα Ερμούπολις. Αναφέρει ότι ο Κορωναίος είχε κατασκευάσει τρία λαγούμια στην είσοδο της μονής και οι πολιορκημένοι ανατίναξαν τα δύο από αυτά. Μάλιστα αναφέρει επί λέξει: …ἀφοῦ δέ ἐπλησίασαν (οι Τούρκοι) εἰς τήν θέσιν τῶν ὑπονόμων ὁ γέρων καί σεβάσμιος ἡγούμενος ἔβαλε πῦρ καί ἐφώναξεν «ἄς ἀποθάνωμεν καί ἡμεῖς διά τήν ἐλευθερίαν» καί οὕτω κατέστρεψε 3000 τούρκων. 

 Στις 24 Νοεμβρίου κυκλοφορεί η εφημερίδα Αιών με πρωτοσέλιδο κύριο άρθρο «Το Αρκάδι. Στο ίδιο φύλλο και στην ίδια σελίδα δημοσιεύεται έκθεση των γεγονότων του Αρκαδίου, προερχόμενη από το Ρέθυμνο με ημερομηνία 14/11, την οποία η εφημερίδα αξιολογεί ως την πιστοτέρα τῶν μέχρι τοῦδε. Αναφέρει: Όταν τα όπλα των αμυνόμενων αχρηστεύτηκαν οι Τούρκοι εφόρμησαν στον περίβολο της Μονής τότε ἀφοῦ ἐζήτησε ὁ εἷς παρά τοῦ ἄλλου συγχώρησιν, ὁ μεγαλόψυχος ἡγούμενος ἔλαβε κηρίον ἁναμμένον, κατέβη εἰς τό ὑπόγειον καί ἔθεσε πῦρ εἰς τάς πυριταποθήκας…Ανάμεσα στους νεκρούς αναφέρονται ονομαστικά οι ηγούμενος Γαβριήλ, Γ. Σαουνάτσος, Γ. Πορτάλιος, Γ. Χαιρέτης, Κων. Δασκαλάκης, Γιάγκος λοχίας εθελοντής, Γ. Πρεβελάκης, Ν. Γαλινάκης, Α. Φουρναράκης, και Δ. Σκαλίδης. 

  Η ελληνόφωνη εφημερίδα της Τεργέστης η Ημέρα κυκλοφορεί  στις 3/15 Δεκεμβρίου 1866 και γράφει για το ηρωικό Αρκάδι: Ὁ πυρφόρος δαυλός τοῦ γεραροῦ Γαβριήλ Μάνεση ἐθαυματούργησεν, ὡς ἄλλοτε ὁ δαυλός τοῦ Κανάρη καί τοῦ Καψάλη.                                            

     Ο Π. Φέρμορ αναφέρει αυτήν την άποψη που κυριαρχούσε και την γερμανική κατοχή λέγοντας: «Ήταν εδώ στον ξεσηκωμό του 1866 που ο Ηγούμενος για να μην παραδοθεί στο τουρκικό ασκέρι, που είχε κυκλώσει το μοναστήρι, πυροδότησε την μπαρουταποθήκη και τίναξε στον αέρα, μαζί με τον εαυτό του, πάνω από χίλιους επαναστάτες και χωρικούς που το υπερασπίζονταν ή είχαν βρει καταφύγιο σ αυτό.

      2. Για τον Κωνσταντίνο Γιαμπουδάκη: Υπάρχουν καταγεγραμμένες μαρτυρίες. Υπάρχει και μια μεταγενέστερη λιθογραφία στις συλλογές της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, που έχει λεζάντα: “Ο ΕΞ ΑΔΕΛΕ ΡΕΘΥΜΝΗΣ ΗΡΩΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΙΑΜΠΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΑΤΙΝΑΞΑΣ ΤΗΝ ΠΥΡΙΤΙΔΑΠΟΘΗΚΗΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΡΚΑΔΙΟΥ”

       3.Για τον Εμμαν. Σκουλά: Στ’ Ανώγεια υπάρχει παλιό δημοτικό τραγούδι, όπου αναφέρεται  ο Ανωγειανός δάσκαλος Εμμανουήλ Σκουλάς ως πυρπολητής. Η αναφορά του ονόματος του  Εμμαν. Σκουλά ως πυρπολητή, γίνεται και σε αντίγραφο ανυπόγραφης αλλά και αχρονολόγητης έκθεσης που υπάρχει στις συλλογές του υποπροξένου της Ρωσίας στο Ηράκλειο, Ιωάννη Μητσοτάκη, που φυλάσσονται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.  Συμπεραίνουμε ότι γράφτηκε πριν τις 28 Νοεμβρίου 1866, καθώς αυτή την ημερομηνία φέρει συνοδευτικό προς αυτήν κείμενο του Ι. Μητσοτάκη με παραλήπτη τον πρόξενο της Ρωσίας στα Χανιά, Σπ. Δενδρινό. Ο άγνωστος συντάκτης της έκθεσης επικαλούμενος έναν ιερέα, τον παπά Γεράσιμο, από τη Χαλέπα, που ήταν διασωθείς από την πολιορκία και την έκρηξη στο Αρκάδι, κάνει λόγο για τον Εμμ. Σκουλά. « αφού δε εγέμισεν η αυλή του Μοναστηρίου Τούρκους, έδωκεν πυρ εις τους υπονόμους ο Εμμ. Α. Σκουλάς εικοσαετής ανδρείος και πεπαιδευμένος νέος, καθώς ομολογεί ο σωθείς παπά Γεράσιμος εκ Χαλέπας». 

                                                         Εμμ. Σκουλάς       

  4 Για τον Αρχηγό Δράκο Ντελή: Η ηρωική Χαρίκλεια Δασκαλάκη, έγκλειστη μαζί με τους γιούς της στο Αρκάδι, σε αφήγησή της στην εφημερίδα «Αιών» ανέφερε ως πυρπολητή το ράφτη του Μεγάλου Κάστρου, από τις Γωνιές  Μαλεβιζίου Δράκο Ντελή (Τσιμπραγό). Το όνομα του Δράκου Ντελή  ως πυρπολητή  αναφέρεται και από τον αξιωματικό του ελληνικού στρατού Σ. Γενήσαρλη, σε επιστολή προς τον υπουργό των Στρατιωτικών της ελληνικής κυβέρνησης, Χαράλαμπο Ζυμβρακάκη, αλλά και προς την Επιτροπή των Αθηνών, που είχε έναν συντονιστικό ρόλο στον αγώνα. Μάλιστα η πληροφόρησή του προέρχεται, όπως αναφέρει, από την Επιτροπή Κισσάμου των επαναστατών. Η επιστολή είναι γραμμένη στις 10 Δεκεμβρίου 1866, αμέσως μετά που ο Γενήσαρλης παρουσιάστηκε ως εθελοντής στην Επιτροπή Κισσάμου, από την οποία και πληροφορήθηκε τα γεγονότα αλλά και το όνομα του Δράκου Ντελή. «Τότε ο Κρης αρχηγός Δράκος Ντελής ερωτήσας αν προτιμώσι να αποθάνωσιν ή να αιχμαλωτισθώσιν και λαβών την απάντησιν να αποθάνωμεν όλοι, έβαλε πυρ εις την πυριτιδαποθήκην και ανετινάχθησαν εις τον αέρα».

        5. Τον άγνωστο γέρο Ιερέα ως πυρπολητή αναφέρουν πολλές πηγές: Σε μια ανυπόγραφη επιστολή που απευθύνεται από την Κρήτη στον Εμμ. Σαπουντζάκη στη Σύρο, με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1866, σε ένα δηλαδή από τα πρώτα ντοκουμέντα που αναφέρονται στο ιστορικό γεγονός και η οποία επιστολή υπάρχει στο “Κρητικό Αρχείο” της Βικελαίας, η αναφορά είναι για «τινά ιερέα υπέργηρον» ως πυρπολητή. 

       Στο φύλλο της 18/11/1866 η Αυγή δημοσιεύει μια μακροσκελή επιστολή-έκθεση εκ Χανίων των όσων συνέβησαν στο Αρκάδι, της οποίας ο αποστολέας υπογράφει με τα αρχικά Α.Μ.Ν.Ω. «Εἷς ἱερεύς τοῦ Θεοῦ, εἷς λειτουργός τοῦ Ὑψίστου, ὅν μοἰ ὠνόμασαν Μωϋσήν ή Μανασσῆν, ἀνέλαβε τήν ἐκτέλεσιν τῆς ἁγίας ἀποφάσεώς των. Ὑπό τό μοναστήριον ὑπῆρχε μεγάλη ποσότης πυρίτιδος·ὁ νέος Καψάλης κατέβη ἐκεῖ καί ἔθεσε πῦρ… Σταματῶ… Τί θέλεις; Νά σοί εἰκονίσω τήν στιγμήν ἐκείνην, νά σοί παραστήσω τόν ἅγιον ἐκεῖνον «ἱερέα, θέτοντα πῦρ, καί τό μέγα θέαμα ὅπερ ἐπῆλθε; Δέν δύναμαι. Φαντάσθητι σύ καί γράψον καί εἰκόνισον καί διακήρυξον ἀνά πᾶσαν τήν Εὐρώπην τό Ἀρκάδι».

Η Παλιγγενεσία και η Συριανή εφημερίδα Ερμούπολις,  δημοσιεύει έμμετρη διαμαρτυρία προς τους τρανούς διπλωμάτας τῆς Δύσεως, την οποία υπογράφει εἷς Ἕλλην και αφιερώνεται τῷ μάρτυρι Μανασσῇ, τον οποίο κάποιες πηγές φέρουν ως πυρπολητή. Στις 2 Δεκεμβρίου αναδημοσιεύει την ίδια έκθεση και η εφημερίδα Δικαιοσύνη.

 Τέλος η εβδομαδιαία εφημερίδα Φως  γράφει ότι ὑπέργηρός τις μοναχός, εἰς ὅν εἶχε ἀναθέσει ὁ Κορωναῖος τήν ἐκτέλεσιν τοῦ δράματος, κεκρυμμένος μόνος μέ τόν δαυλόν εἰς χείρας, ἔβαλε πῦρ εἰς τάς ὑπονόμους ὡς ἄλλος Καψάλης καί ἀνετινάχθησαν εἰς τήν ἔκρηξιν τῶν δύο ἐξ αὐτῶν πλέον τῶν 4000 Τούρκων. Ἄν ἐπετύγχανε καί ἡ τρίτη ὑπόνομος ἤθελε κολυμβήσει εἰς τόν ἀέρα καί ἡ κεφαλή τοῦ Μουσταφᾶ.

Η εφημερίδα Δικαιοσύνη δημοσιεύει επιστολή από τα Χανιά της 12^ης Νοεμβρίου 1866 όπου αναφέρει τα γνωστά περί περιφανούς νίκης του Κορωναίου, ο οποίος ἐγκατέλειπε τήν θέσιν ταύτην ἀφήσας εἰς τήν μονήν ἕνα ἱερέα ὑπέργηρον, ὅστις ἐκράτει εἰς τάς χείρας του τόν δαυλόν. Οἱ Ὀθωμανοί ἰδόντες τήν ἀναχώρησιν τῶν ἡμετέρων, εἰσώρμησαν ἐντός τοῦ περιβόλου, νομίσαντες ταύτην ὑποχώρησιν. Τότε ὁ σεβάσμιος ἱερεύς ἔθεσε πῦρ ἐπί τῆς ὑπονόμου…

Στις 25 Νοεμβρίου εφημερίδα Εθνοφύλαξ δημοσιεύει πληροφορίες της 12^ης και 13^ης του μηνός, προερχόμενες από το στρατόπεδο των επαναστατών στη Δρακώνα Αποκορώνου. Γράφει ανάμεσα σε άλλα: …Ἀφοῦ ἐπί ἕξ εἰσέτι ὥρας ἀγωνίσθησαν ὡς λέοντες ἀποδεκατίζοντες τόν ἐχθρόν, βαλόντες πῦρ εἰς τά ἐν τοῖς ὑπογείοις θόλοις βαρέλια πυρίτιδος ἀνετινάχθησαν εἰς τόν ἀέρα, ἀκριβῶς καθ’ ἥν στιγμήν ὁ Ὀθωμανικός στρατός ἔνθους καί περιχαρής εἰσῶρμα εἰς τά κελλία,

«Ἐκπυρσοκρότημα φρικαλέον βολίδων ἤχησαν συριγμοί,

οἱ Ὀσμανλῆδες δέν ζῶσι πλέον εὐθύς ἠκούσθη νίτρου ὀσμή».

Ἡ γῆ ἠνεώχθη καί πλῆθος περί τάς 2000 Ὀθωμανών κατεπόθη ὑπό τοῦ χάσματος ὡς ὁ Ἀμφιάραος Μανασσῆς ὁ καλόγηρος καί πρώην ἡγούμενος τοῦ Μοναστηρίου καλεῖται ὁ ἡμίθεος ἐκεῖνος ὁ ἀποφασίσας νά ἐκτελέσῃ τήν ἐντολήν ταύτην…

        6.Για το μοναχό βοηθό του Ηγουμένου Γαβριήλ: Στην εφημερίδα “Κρήτη” του Μαΐου του 1869, σε παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων του Αρκαδίου, γίνεται αναφορά ότι πυρπολητής ήταν ο βοηθός του ηγούμενου Γαβριήλ, χωρίς να αναφέρει το όνομά του. Μάλιστα σημειώνει ότι πήρε εντολή για να το κάνει. Σημειώνεται ότι η επίσημη έκθεση της Γενικής Συνελεύσεως και η αναφορά του Έλληνα προξένου προς την ελληνική κυβέρνηση, Νικόλαου Σακόπουλου, δεν κατονομάζουν πυρπολητή.

      7.Μια ενδιαφέρουσα άποψη με στοιχεία και αυτή αναφέρει ότι έγιναν τρεις ανατινάξεις: Στις 2 Δεκεμβρίου 1866 η εφημερίδα “Κλειώ”, παρουσιάζει επιστολή με ημερομηνία 21 Νοεμβρίου  και υπογραφή τα αρχικά Χ.Α. Η επιστολή δεν ανέφερε όνομα πυρπολητή, όμως σημείωνε ότι έγιναν τρείς εκρήξεις από τρία διαφορετικά σημεία της Μονής. 

           Αλλά και η επίσημη έκθεση του Μουσταφά Πασά αναφέρει τρεις εκρήξεις. Στο φύλλο της Ελληνόφωνης εφημερίδας Ανατολικός Αστήρ στην Κωνσταντινούπολη αναφέρεται η επίσημη έκθεση του Μουσταφά Πασά, σταλμένη από τα Χανιά στις 18/30 Νοεμβρίου και εκφράζει την τουρκική άποψη για τα γεγονότα. Όσον αφορά στην πολιορκία έχει πολλές ομοιότητες με τις εκθέσεις που δημοσιεύθηκαν στις ελληνικές εφημερίδες και τις οποίες είδαμε παραπάνω. Συγκεκριμένα η έκθεση ανάμεσα σε άλλα αναφέρει: …Ἀφοῦ διά τηλεβόλων ἐσχημάτισαν κρήμνισμα οἱ στρατιῶται ἤρξαντο εἰσερχόμενοι εἰς τό μοναστήριον, ὅτε αἴφνης οἱ ἐπαναστᾶται ἔθεσαν πῦρ εἰς τρεῖς ὑπονόμους. Αἱ δύω πρῶται ἀνετινάχθησαν πλησίον τοῦ στρατοῦ και ἐφόνευσαν πολλούς στρατιώτας εὑρισκομένους τήν στιγμήν ἐκείνην εἰς τήν αὐλήν τοῦ μοναστηρίου. Ἡ τρίτη ὑπόνομος ἀνετινάχθη εἰς τό ἐσωτερικόν τοῦ Μοναστηρίου τοῦ ὁποίου μέρος κατεδάφισε καί ἱκανός ἀριθμός ἐπαναστατῶνἐτάφησαν ὑπό τά ἐρείπια»

 Η άποψη μας, βάση των στοιχείων, είναι ότι οι πυρπολητές ήταν περισσότεροι του ενός, γιατί έγιναν περισσότερες από μία ανατινάξεις, από διαφορετικούς πυρπολητές και σε διαφορετικά σημεία. Είναι φυσικό να μην ήταν σε ένα μόνο σημείο όλα τα πυρομαχικά αλλά σε περισσότερα ώστε να είναι κοντά στους μαχητές.  Ο Σκουλάς αναφέρεται ότι τίναξε τους υπονόμους και ο Ντελής το κελίον (δωμάτιο μοναχού). Άρα οι πυρπολητές πιθανότατα ήταν τρεις ή και παραπάνω και όχι ένας.  Σωστά τιμούνται ως πυρπολητές όλοι οι αναφερόμενοι, γιατί πιθανότατα ανατίναξαν διαφορετικές μπαρουταποθήκες. Το ποιός απ’ όλους ανατίναξε την κεντρική είναι συγκεχυμένο.

       Ένα κοινό μνημείο όλων αυτών στο Αρκάδι  θα ήταν το πιο δίκαιο και αντικειμενικό σήμερα, αφού για όλους υπάρχουν στοιχεία. 

* Ο κ. Ευτύχιος Σ. Καλογεράκης είναι Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών

Κεντρική φωτογραφία: "Ολοκαύτωμα Αρκαδίου", του φιλέλληνα Ιταλού ζωγράφου Γκαττέρι (1829-1884)