Της Ελένης Μπετεινάκη
Στο γραφικό εκκλησάκι του αγίου Φανουρίου στο Βενεράτο που΄ναι κτισμένο μπροστά από ένα πελώριο βράχο βρέθηκα χθες περπατώντας ανάμεσα σε νερά, δέντρα και ομορφιά από εκείνες που σε κάνουν να λες πως υπάρχουν αληθινά παραμύθια γύρω σου. Τόπος που περιμένεις να δεις νεράιδες ή ξωτικά και μια απόλυτη σιωπή παντού με μυρωδιά από φρεσκοβαμμένο ασβέστη ολόγυρα σε μίαν αυλή γεμάτη πλατάνια, σκιά και θαυμασμό. Αφορμή η γιορτή του αγίου στις 27 του Αυγούστου…
Γεμάτη κι η Κρήτη με εξωκλήσια, όπου κι αν βρεθείς σε πεδιάδες βουνά, χαράδρες. Κι όλα έχουν μια ιστορία πίσω τους που χάνεται πολλές φορές στα βάθη των αιώνων. Και τούτο το εκκλησάκι έχει επιγραφή πως φτιάχτηκε από του Ενετούς γύρω στα 1600, λεηλατήθηκε , καταστράφηκε επι Τουρκοκρατίας και ανακαινίσθηκε στα 1931 έχοντας ς πια προφανώς διαφορετική μορφή από το αρχικό κτίσμα. Την ώρα που πήγαμε υπήρχε ακόμα ερημιά. Μια μεγάλη νταμιτζάνα μόνο με κανελλάδα σε μια σκιερή γωνιά θύμιζε πως κάτι θα γινόταν στην Χάρη του Αγίου πιο μετά. Εμεί ανάψαμε κερί και χαθήκαμε μέσα στα πλατάνια προσπαθώντας να ακολουθήσουμε την ροή του μικρού ποταμού Απόλλωνα να βρεθούμε στη Γρα Σπηλιάρα με τα αγριοπερίστερα και την απίστευτη ομορφιά της…
Κι έδωσα υπόσχεση και τάμα στον Άγιο Φανούρη του Βενεράτου πως θα φτιάξω και πάλι φανουρόπιτα το βράδυ, για όλα εκείνα τα χαμένα της ζωής και της ύλης και πως του Χρόνου που θα επιτρέπονται οι πολλές χαρές και τα πανηγύρια θα ερχόμουν ξανά ….
Την έφτιαξα λοιπόν την πίτα μου με την ίδια συνταγή που έδωσε κάποτε η αγαπημένη μου φίλη η Ιωάννα Σταμούλου *και δεν σας κρύβω πως πέτυχε. (Μόνο που αντί να βάλω κονιάκ, σαν γνήσια κρητικιά, έβαλα ρακή…)
Ύστερα έψαξα πολύ να βρω τι κρύβεται πίσω από τούτη τη γιορτή και πως καθιερώθηκε κι έμαθα ένα σωρό θρύλους και παραδόσεις που ακόμα και στις μέρες μας καλά κρατούν!
Είναι λοιπόν ο άγιος που φανερώνει όλα τα χαμένα, ζώα, πράγματα αλλά και την Τύχη. Σε όλες τις εικόνες παριστάνεται να κρατά ένα κερί αναμμένο κι στην πίστη του λαού θεωρείται πως ήταν μάντης. Λένε πως ήταν κατεξοχήν άγιος των Δωδεκανήσων όπου τυχαία βρέθηκε μια εικόνα του στα 1350 στη Ρόδο , στα ερείπια μιας εκκλησιάς. Εικονιζόταν με στρατιωτικά ρούχα και κρατούσε στο χέρι του ένα σταυρό και μια λαμπάδα. Πάνω στην εικόνα διακρινόταν ξεκάθαρη η γραφή με το όνομα του, Άγιος Φανούριος. Τούρκοι την βρήκαν την εικόνα και την παρέδωσαν στον Μητροπολίτη του νησιού τον Νείλο κι εκείνος από τα χαλάσματα ξανάφτιαξε την παλιά εκκλησιά κι αφού ο άγιος αυτός ήταν άγνωστος σε όλους μέχρι τότε, καθιέρωσε για μέρα της γιορτής του την ημέρα που βρέθηκε η εικόνα. Η λατρεία του γρήγορα διαδόθηκε παντού ιδιαίτερα στο Αιγαίο και την Κρήτη. Το «θαύμα του αγίου Φανουρίου» την εποχή της Ενετοκρατίας δεν μας είναι ίσως και τόσο γνωστό. Όταν τότε τρεις διάκονοι που ήθελαν να χειροτονηθούν ιερείς από Ορθόδοξο Αρχιερέα και αφού οι Λατίνοι δεν τους επέτρεπαν να συμβεί αυτό στην Κρήτη μετέβηκαν στο Τσιρίγο των Κυθήρων και στην επιστροφή τους στο νησί έπεσαν θύματα Αγαρηνών πειρατών που τους μετέφεραν στη Ρόδο και τους πούλησαν σκλάβους. Είχαν ακούσει για την εικόνα του Αγίου Φανουρίου και παρακαλώντας ο καθένας χωριστά τους αφέντες τους κατάφεραν να πάνε να την προσκυνήσουν. Παρακάλεσαν εκείνοι στον Άγιο να τους ελευθερώσει από την σκλαβιά τους. Ο Άγιος Φανούριος άκουσε τις προσευχές τους και την νύχτα παρουσιάστηκε στους αφεντάδες των ιερέων λέγοντας τους να τους ελευθερώσουν αλλιώς θα τιμωρούνταν σκληρά. Εκείνοι αντίθετα συνέχισαν να τους βασανίζουν αλύπητα για δυο συνεχόμενα βράδια ώσπου λένε πως την τρίτη μέρα τυφλώθηκαν οι Αγαρηνοί Αφεντάδες κι έμειναν παράλυτοι. Ο Άγιος παρουσιάστηκε για τρίτη φορά στους δυνάστες των ιερέων και τους είπε πως αν δεν τους ελευθερώσουν τότε η υγεία τους θα χειροτερέψει ακόμα πιο πολύ . Εκείνοι φοβούμενοι πια για χειρότερα έδωσαν γραπτή υπόσχεση για την απελευθέρωση των τριών ιερέων μέσα στον ίδιο το ναό του Αγίου Φανουρίου. Αμέσως έγιναν καλά και πλήρωσαν όλα τα έξοδα να επιστρέψουν οι τρεις ιερείς στην Κρήτη. Εκείνοι για να ευχαριστήσουν τον Άγιο αντέγραψαν ακριβώς την εικόνα του και την μετέφεραν στο νησί φτιάχνοντας εκκλησία και διαδίδοντας την λατρεία του,ίσαμε τις μέρες μας. Kι έγινε ο Άγιος τούτος από τους πιο σημαντικούς στο νησί μας. Η παράδοση ήθελε επίσης για λόγους που σχεδόν αγνοούνται να θεωρήσουν την μητέρα του αμαρτωλή κι εκείνον νόθο παιδί. Άλλοι λένε πάλι πως ήταν πολύ σκληρή με τους φτωχούς και δεν έδινε ποτέ και τίποτα σε κανέναν. Η ψυχή της δεν πήγε ούτε στην κόλαση κι όσο κι αν προσπάθησε κι ο ίδιος της ο γιος να τη σώσει δεν τα κατάφερε. Έτσι λοιπόν βγήκε η συνήθεια να φτιάχνουν την ημέρα που γιορτάζει ο Άγιος γλυκόπιτες και να τις μοιράζουν σε όλους , τους περαστικούς, γνωστούς κι άγνωστους με τη σύσταση να ευχηθούν να συγχωρεθεί η μητέρα του Αγίου.
Ο μελετητής της ελληνικής λαογραφίας Γιώργος Αικατερινίδης κατέγραψε μια ενδιαφέρουσα παράδοση για τη μητέρα του Αγίου στις Βρύσες Μεραμπέλλου όπως αναφέρεται στο βιβλίο των Νίκου και Μαρίας Ψιλάκη, "Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης":
"Η μάνα του Αγίου δεν ήκαμε καλό ποτέ τζη. Μόνο ένα κρομμυδύφυλλο ήδωσε μια βολά σ'ένα διακονιάρη. Σαν απόθανε ήβραζε σ'ένα καζάνι με πίσσα και ο Άγιος αρώτησε: α-Γιάντα η μάνα μου είναι εκειά μέσα;
Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος τ'απηλοήθηκε: -Γιατί δεν ήκαμε ποτέ καλό. Να ρίξομε το κρομμυδόφυλλο που ήδωσε κι ανέ τηνέ σηκώσει να βγει επάνω, να σωθεί...
Ερίξανε το κρομμυδόφυλλο και η μάνα ντου βγήκε στα χείλια του καζανιού μαζί με τρεις άλλες γυναίκες που πιαστήκανε κι αυτές από το κρομμύδι. Μα η μάνα ντου τώσε δίνει μια σπρωξιά και πέφτουνε πάλι μέσα. Τοτεσάς λέει ο Αρχάγγελος: Θωρείς πως κι επαέ είναι ακόμη κακή.
Τοτεσάς ο Άγιος Φανούριος ζήτησε μια χάρη: Να μην πηγαίνουνε πράμα γι'αυτόν, μόνο για τη μάνα ντου για να λένε να τση συγχωρέσει ο Θεός..."
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης πάλι στο διήγημά του "Γουτού Γουπατού" αναφέρει σχετικά : "Όσοι επικαλούνται τον Άγιο Φανούριον οφείλουν να λέγουν: Θεός σχωρέσ' τη μητέρα του Αγίου Φανουρίου. Θεός σχωρέσ' την."
Η σχέση του αγίου με την Κρήτη είπαμε πως χρονολογείται από τα χρόνια των Ενετών. Τρία μεγάλα μοναστήρια στο νησί θέλουν να τον τιμούν με το όνομα του αφιερώνοντας του ένα κλίτος και γιορτάζοντας ακόμα και σήμερα μεγαλόπρεπα την λατρεία ,και την μνήμη του. Είναι η Μονή Οδηγήτριας της Μεσαράς , η Μονή Βαρσαμόνερου στα Βορίζια και η Παναγιά Κερά Ελεούσα στην Κιθαρίδα.
Η παράδοση λοιπόν εκτός όλων των παραπάνω τον θέλει Άγιο και βοηθό στις δυσκολίες της ζωής ειδικότερα στην φανέρωση χαμένων πραγμάτων και στο νησί μας για ανεύρεση χαμένων ζώων. Είναι ο Προστάτης των ζωοκλοπών που δεν απολείπουν ακόμα και στις μέρες μας από την Κρήτη. Η τιμωρία του ζωοκλέφτη είναι ηθικής τάξεως. Μπροστά στο εικόνισμα του αγίου δεν μπορεί κάποιος να πει ψέματα ποτέ και για αυτό το ξεκαθάρισμα τέτοιων παράξενων λογαριασμών γινόταν πάντα μπροστά στην εικόνα του. Ο όρκος αυτός αποτελεί διαδικασία πλήρους επιβεβαίωσης ή οριστικής απαλλαγής από κάθε υποψία. Λένε πως κάποιοι βοσκοί που ψευδομαρτύρησαν δεν κατάφεραν ποτέ να φτάσουν στα σπίτια τους.
Το τάμα των βοσκών δεν είναι φανουρόπιτα. Προσφέρουν ένα τουλάχιστον ζώο για να βρεθεί ότι αυτοί θεωρούν πως έχασαν.
Κι οι Αγρότες πάλι του τάζουν λάδι για να φανερώσει τα χαμένα τους.
Στον Κρουσώνα Ηρακλείου έφτιαχναν « το τριβίδι του Αγίου Φανουρίου» με σταφίδες, πετιμέζι και λάδι καθώς και στο Αμάρι ζύμωναν το «Φανουροτρίβιδο» σαν στενόμακρο ψωμί που το πρόσφεραν δώρο στη γειτονιά.
Στην Κύπρο, στην Κρήτη και σε άλλες περιοχές, ο Άγιος μπορεί να φανερώσει στην κάθε ανύπαντρη κοπέλα το μέλλοντα σύζυγό της.
Στη Σκιάθο πίτα στον Άγιο τάζουν οι μάνες για να τους φανερώσει το γαμπρό που θα κάμουν στην κόρη τους.
Στη Φλώρινα, η φανουρόπιτα (που την πάνε οι ελεύθερες κοπέλες στην εκκλησιά) χρησιμοποιείται ως ονειρομαντικό μέσον με ένα κομμάτι που βάζουν κάτω απ'το προσκέφαλο (ο Άγιος θα φανερώσει το μέλλοντα σύζυγο).
Στα Ανώγεια πάλι τη ζυμώνουν με προζύμι και δεν ξεχνούν σαν την μοιράζουν να ευχηθούν στις γυναίκες της οικογένειας. Κι είναι ο Άγιος των Ξυλούρηδων που τον γιορτάζουν κάθε χρόνο στην εκκλησιά του στον Ψηλορείτη
Συνήθως η Φανουρόπιτα παρασκευάζεται με επτά ή εννιά υλικά. Η επιλογή των αριθμών αυτών δεν είναι καθόλου τυχαία, μια και είναι γνωστός ο ρόλος των αριθμών στις μαντικές και μαγικές πρακτικές. Τα επτά ή εννιά υλικά φαίνεται να ενισχύουν ακόμα περισσότερο τη δύναμη της πίτας
Η δική μου φανουρόπιτα έχει εννέα υλικά κι όπως λέει και η Ιωάννα*, η πίτα του Αγίου Φανουρίου είτε την πάς στην εκκλησιά είτε όχι έχει το λόγο της να τη φτιάξεις: “Για να φανούν τα αφανέρωτα!”
Ό,τι κι αν λένε είναι ευκαιρία για γιορτή και γλύκισμα!
Χρόνια πολλά!
Η συνταγή της Ιωάννας Σταμούλου:*http://www.sweetly.gr/2015/08/fanouropita/#more-4133
Φωτ : Κωνσταντίνος Γριβάκης, Ελένη Μπετεινάκη
ΠΗΓΕΣ:
Νίκος Ψιλάκης, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, εκδ. Καρμάνωρ
Νίκος & Μαρία Ψιλάκη ,Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα, εκδ. Καρμάνωρ
Λουκάτος Δ.Σ., Τα καλοκαιρινά , εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1982
Μέγας Γ.Α, Ελληνικαί εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1957
http://zhtunteanagnostes.blogspot.gr
