Κωστής Δαβάρας in memoriam

Του Κωστή Ε. Μαυρικάκη

Οι μνήμες των παιδικών του χρόνων στη σκιά της Ακρόπολης που γεννήθηκε και μεγάλωσε, στάθηκαν καθοριστικές για εκείνον. Από τη γιαγιά του που συνήθιζε να τον ξεναγεί στον ιερό βράχο, την πρώτη του επαφή με τη Γνώση στο ιστορικό 1ο Γυμνάσιο της Πλάκας,  μέχρι και τα παιδικά παιχνίδια αναμεσίς στο θέατρο του Διονύσου και την Αρχαία Αγορά. Κι έτσι αναπόφευκτα για τη ζωή του «ο κύβος είχε ριφθεί» από τα μαθητικά κιόλας χρόνια. Και η αρχαιολογία που τον συγκλόνιζε, στην κυριολεξία τον δονούσε, τον κέρδισε για μια ζωή. Ο Κωστής Δαβάρας στάθηκε ο σεμνός, ο εργώδης, ο ακάματος, ο όλβιος έλληνας πρωτοπόρος σκαπανέας της κρητικής αρχαιολογίας της προσφοράς. Εκείνος που τον γοήτευε μόνο να δουλεύει, και σχεδόν να μη μιλά ποτέ. Κι επειδή η ερμηνεία της επίγειας ζωής, συνοψίζεται στο τι έχεις να δώσεις όταν φεύγεις, το τι έχεις ν’ αφήσεις πίσω σου σ’ αυτούς που μένουν, στον Κωστή Δαβάρα μένει να δώσει μια απίστευτη και μοναδική παρακαταθήκη θησαυρισμάτων.

Ο Κωστής Δαβάρας που πλήρης ημερών πέρασε στην αιωνιότητα πριν λίγες ώρες,  ήταν ομότιμος Καθηγητής Μινωικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διετέλεσε ο πρώτος και τελευταίος Έφορος Αρχαιοτήτων Ανατολικής Κρήτης. Έλαβε μέρος και επέβλεψε πάμπολλες ανασκαφές και διδακτορικά. Δημοσίευσε περισσότερες από 47 μελέτες στα Ελληνικά, Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά, ενώ εκτός από τα εξειδικευμένα συγγράμματα και τα βιβλία Ιστορίας έχει ακόμα συγγράψει οδηγούς για τους αρχαιολογικούς χώρους του ανακτόρου της Ζάκρου, για το Σούνιο, το Μουσείο Αγίου Νικολάου, την Ανατολική Κρήτη, την Κνωσό και το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, τα Μάλια και τη Φαιστό - Αγία Τριάδα - Γόρτυνα.

Ο διορατικός και αδιαπραγμάτευτος με τη συνείδησή του και τον όρκο του αρχαιολόγος, που με τις κηρύξεις των αρχαιολογικών χώρων στο Λασίθι, αδιαφορώντας για το ότι είχε γίνει κόκκινο πανί για τις τοπικές κοινωνίες οι οποίες τον κατηγορούσαν ότι «φρέναρε την ανάπτυξη», συνέβαλε συντριπτικά στη διάσωση των αρχαιολογικών χώρων της ανατολικής Κρήτης. Σε μια εποχή που οι έννοιες και οι αρχές της χωροταξίας ήταν παντελώς άγνωστες στο λεξιλόγιο της δημόσιας διοίκησης, ο Κ. Δαβάρας μέσα από τις αρχαιολογικές πρωτοβουλίες του, έδρασε ως φύλακας άγγελος στη διάσωση όχι μόνο μιας μοναδικής πολιτιστικής κληρονομιάς στον ανατολικό νομό, αλλά και μιας πλειάδας ευπαθών παράκτιων οικοσυστημάτων και τοπιακών συμπλεγμάτων τα οποία έφτασαν αλώβητα μέχρι τις μέρες μας. Ήταν αυτή μια επιπλέον προσφορά του εκλιπόντος. Ότι δηλαδή μέσα από το αρχαιολογικό υπηρεσιακό του καθήκον, διενεργούσε περιβαλλοντική προστασία σύμφωνα με τις μεταγενέστερες υιοθετηθείσες από την Πολιτείας αρχές της βιωσιμότητας και της Αειφορίας. Άλλωστε πίστευε ακράδαντα και έλεγε συχνά, ότι «η Αρχαιολογία είναι η ορατή όψη της Ιστορίας». Αλλά και του αποτυπώματος του τοπίου και του φυσικού περιβάλλοντος.

Ο Κ. Δαβάρας στάθηκε ο παθιασμένος εραστής της αρχαιολογικής επιστήμης που αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του στις σωστικές ανασκαφές και στη συγγραφή πάνω από 46 συγγραμμάτων. Καμία από τις ανασκαφές του δεν ήταν ανασκαφή την οποία διάλεξε εκείνος. Έτρεχε σε χώρους που κινδύνευαν από τους αρχαιοκαπήλους. Πράγματα τα οποία κινδύνευαν να συληθούν ή να καταστραφούν από μπουλντόζες, ή από την άναρχη δόμηση, μιας εποχής που λυσσαλέα είχε σχεδόν θεοποιήσει το τσιμέντο. Όπως με την πολύ δύσκολη ανασκαφή στο νεκροταφείο της Αγιάς Φωτιάς στη Σητεία μια αποικία Κυκλαδιτών, το μεγαλύτερο νεκροταφείο του Αιγιακού χώρου και προϊστορικό νεκροταφείο της Κρήτης, με μερικές εκατοντάδες τάφων. Ανασκαφή που έγινε υπό πάρα πολύ δύσκολες συνθήκες, με οπλισμένους νυχτοφύλακες, χωρίς αρχιτέκτονα, χωρίς βοηθούς, χωρίς φωτογράφο.  Αλλά κάνοντάς τα όλα μόνος του ο Δαβάρας με δυο τρεις εργάτες!  Και να σκάβουν όλη μέρα για να τελειώσουν γιατί απ' έξω παραμόνευαν οι αρχαιοκάπηλοι!

Το καθήκον του ήταν να παρεμβαίνει όταν διαπίστωνε ότι απειλούνταν το πολιτιστικό απόθεμα του τόπου. Όπως στην περίπτωση της Σπιναλόγκας, όταν διαπίστωσε ότι κουβαλούσαν διάφορα αρχιτεκτονικά υλικά από το φρούριο και τα μετέφεραν στα ξενοδοχεία. Επιστήμονας και δημόσιος λειτουργός με Αποστολική συνέπεια στο καθήκον, αυτό το πλήρωνε συνέχεια: Δεχόταν απειλές, καταστροφές στο αυτοκίνητό του ενώ δυο φορές απείλησαν να τον σκοτώσουν.

Ο αταλάντευτος και παθιασμένος υπερασπιστής της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς ήταν παρών λόγω και έργω όταν έβλεπε ότι αυτή κινδυνεύει. Όπως στον άγνωστο επικό αγώνα του για τη διάσωση της οχυρής νησίδας Σπιναλόγκας και της νησίδας Χρυσή της Ιεράπετρας. Έλεγε χαρακτηριστικά σε μια προ δεκαετίας από τις σπάνιες συνεντεύξεις του: (1)

«…το πιο σημαντικό που έκανα ήταν η σωτηρία της Σπιναλόγκας, η οποία δεν είχε καμία σχέση με την Εφορία τη δική μου - υπαγόταν, υπάγεται, στην Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Αλλά επί χούντας, είναι μια χαρακτηριστική ιστορία την οποία ξέρουνε μόνο οι ντόπιοι, εμφανίστηκε ένα κλιμάκιο στρατιωτικών, που ήθελε να κατασκευάσει μια βάση πυραυλακάτων στη Σπιναλόγκα. Και επέμεναν. Και το υπουργείο, για πρώτη και τελευταία φορά με εξουσιοδότησε εμένα να αποφασίσω για το ναι ή το όχι.

Γιατί φοβόντουσαν. Ο συνάδελφος ο βυζαντινός, (σ.σ. εννοεί τον Μαν. Μπορμπουδάκη) έπαθε «ολική έκλειψη» και τότε είπε ότι αυτό είναι αδύνατο να γίνει. Αυτοί τότε του είπαν ότι δεν υπάρχει άλλο μέρος στον κόλπο του Μιραμπέλου, για να γίνει βάση. Φυσικά, αυτό το ξέρανε και οι Ενετοί που έχτισαν το κάστρο σ' αυτό το μέρος. Δεν θα κάνουμε τίποτα μου είπαν: θα κάνουμε μια προβλήτα μήκους 40 μέτρων και θα τρυπήσουμε το φρούριο σε δυο σημεία. Για όνομα του Θεού, τους είπα, θα καταστρέψετε το μνημείο, θα βλάψετε τον τουρισμό και την ίδια την κυβέρνηση από το σάλο που θα ξεσπάσει Αυτοί άρχισαν να φωνάζουν και να ψάχνουν τους φακέλους μου να βρουν στοιχεία να με κατηγορήσουν και ενδεχομένως να με απολύσουν, αλλά στο τέλος το κατάλαβαν ότι είχα δίκιο και πήγαν τη βάση στο Κάβο Σίδερο. Αυτή νομίζω ότι είναι η σημαντικότερη προσφορά μου στην περιοχή. Επίσης, παρεμφερής είναι και η παρέμβασή μου στην Ιεράπετρα με τη Χρυσή. Όχι επί χούντας, αργότερα, όταν ήταν ο Αβέρωφ υπουργός Αμύνης. Ήθελαν να το κάνουν στόχο για την αεροπορία, να το βομβαρδίζουν για άσκηση. Αυτό υπήγετο σε μένα και έκανα μεγάλη φασαρία. Βλέπετε υπάρχουν Μινωικά ευρήματα εκεί. Και έγραψα μια προσωπική επιστολή στον τότε υπουργό Αμύνης, τον Αβέρωφ, και σ' αυτό με βοήθησε και ο τότε δήμαρχος Αγίου Νικολάου, ο Ρούσος Καπετανάκης. Ο Αβέρωφ ήταν ευαίσθητος άνθρωπος και το κατάλαβε. Με δική του εντολή διέταξε αμέσως και ματαιώθηκε αυτό το σχέδιο. Έτσι γλύτωσε η νήσος αυτή, η Χρυσή, και εις ευγνωμοσύνη η Ιεράπετρα με ανακήρυξε επίτιμο δημότη της».

Ο Κ. Δαβάρας δεν είχε την καλή τύχη, όπως άλλοι συνάδελφοί του, την επιλογή να σκάψει εκεί που εκείνος ήθελε. Όπως ο Νικόλαος Πλάτων του οποίου υπήρξε βοηθός στο μεγάλο έργο της ζωής του, στην ανασκαφή στη Ζάκρο.  Ο Δαβάρας πέρασε τριανταπέντε χρόνια στην αρχαιολογική υπηρεσία και οκτώ χρόνια περίπου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. «Το Πανεπιστήμιο είναι άλλη δουλειά, άλλο επάγγελμα. Το ερευνητικό μέρος είναι το ίδιο αλλά το άλλο εκεί είναι διδακτικό» συνήθιζε να λέει.

Χωρίς να έχει καμία απολύτως σχέση με την Κρήτη, το 1960 βρέθηκε διορισμένος ως επιμελητής στο ισχυρό αρχαιολογικό περιβάλλον του νησιού δίπλα σε δυο εξέχουσες προσωπικότητες: Τον Νικόλαο Πλάτων και το Στυλιανό Αλεξίου, οι οποίοι άσκησαν πάνω του μια ισχυρή επιρροή στη διαμόρφωση του για την κρητική αρχαιολογία. Έτσι η Κρήτη που τον γοήτευσε θα τον κέρδιζε παντοτινά. Και όποτε το υπουργείο τον μετέθετε, εκείνος φώναζε να επιστρέψει. Μα η επιστροφή στο νησί ήταν δυνατή μόνο με την μετάθεση στον Άγιο Νικόλαο, μια ασήμαντη για τα χρόνια εκείνα κωμόπολη που η παραμονή σ’ αυτήν, εθεωρείτο περίπου κάτι σαν εξορία του Αδάμ. Είναι χαρακτηριστικό ότι υπήρχε μόνο το Μουσείο σε εμβρυακή κατάσταση ιδρυμένο από τον Αλεξίου, ενώ η υπηρεσία ήταν ένα τηλέφωνο στο πάτωμα και τρεις καρέκλες, όλα δανεικά από τον Δήμο!

«Δουλεύω ασταμάτητα και δεν έκανα τίποτε άλλο στη ζωή μου.  Δεν με ενδιαφέρουν τα απομνημονεύματα. Έχω υλικό αδημοσίευτο. Κοντεύω τα ογδόντα και αισθάνομαι άσχημα που έχω υλικό αδημοσίευτο. Σχεδόν αποκλειστικά Κρητικά αρχαιολογικά», έλεγε σε μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του πριν από 10 χρόνια (1). 

Εκείνη την περίοδο, η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών τον ευχαρίστησε αναφέροντας ότι το τελευταίο του βιβλίο στα Γαλλικά για την κρητική αρχαιολογία θα βρει τη θέση του ανάμεσα στα 46 άλλα του έργα. Όμως το έργο του εκλιπόντος δεν αφορά μόνο τους αρχαιολόγους, οι οποίοι γνωρίζουν, αλλά και κάθε φιλίστορα και εραστή της Γνώσης. Το διακεκριμένο Αμερικανικό Ινστιτούτο Αιγιακής Προϊστορίας (INSTAP) εξέδωσε το 2012 ένα ογκώδες τόμο με τίτλο Studies in Honor of Costis Davaras (Prehistory Monographs) όπου αναφέρονται όλα του τα έργα,  με πλήρη βιογραφικά στοιχεία και την εργογραφία του.

Ο Κωστής Δαβάρας αναμφίβολα στάθηκε ο εράσμιος Αρχαιολόγος που βάδιζε αταλάντευτος  στο δύσκολο δρόμο του υπηρεσιακού καθήκοντος, του συνταγματικού όρκου του και της επιστήμης. Άλλωστε δεν θεωρούσε κορυφαίο της αποστολής ενός έλληνα αρχαιολόγου την διενέργεια μια ανασκαφής, όσο τη σωτηρία των  αρχαιολογικών χώρων που ήταν σε κίνδυνο. Θεωρούσε τα μνημεία μοναδικά και άπαξ και καταστρέφονταν, δεν ξαναγίνονταν. Και ήταν αυτές οι προτεραιότητες  στο έργο του. Αυτές που δικαιώνουν τη ζωή του και αφήνουν μια ισχυρή παρακαταθήκη για το μέλλον.

1. Ιωάννη Σταμέλου, «Λασίθι, Οι άνθρωποι και ο τόπος», Εκδόσεις Οσελότος 2014.