Καθαρά Δευτέρα ή Κωστής Παλαμάς;

Του Θανάση Γιαπιτζάκη

Ετοιμαζόμαστε όλοι να αξιοποιήσουμε με τον καλύτερο τρόπο την Καθαρά Δευτέρα, με φίλους και με τραπεζώματα, κι ας έχουν πάνω τους νηστήσιμα λόγω της θρησκευτικής αρχής της περιόδου της Σαρακοστής. Έχουμε γίνει - γιατί αυτό μας έχει απομείνει - καλοί καταναλωτές και τα χριστιανικά ήθη και έθιμα από παλαιοτάτων χρόνων μας δίνουν τέτοιες ευκαιρίες να το δείξουμε στον εαυτό μας και στους άλλους. Αλλά όμως θεωρούμε πιά ότι με αυτές τις συνήθειες, που είναι πατροπαράδοτες, είμαστε Έλληνες, αν όχι αρχαίοι Έλληνες, τουλάχιστον σημερινοί Νεοέλληνες. Και αυτή η μέρα που έρχεται, η φετινή Καθαρά Δευτέρα, έρχεται να αποδείξει ότι έχουμε ελληνικό έλλειμμα δίπλα στην χριστιανική μας υπερκατανάλωση. Δεν θα χρησιμοποιήσω στίχους του Κωστή Παλαμά, που τον φέρνω εδώ σαν παράδειγμα, αλλά του Οδυσσέα Ελύτη - που είναι εξίσου γνωστός σε όλους μας από τότε που έχει πάρει το βραβείο Νόμπελ: «Τα θεμέλιά μου στα βουνά | και τα βουνά κρατάνε οι λαοί στους ώμους τους. | Και πάνω τους η μνήμη καίει, | άκαυτη βάτος». Κι απαντάει σ’ αυτή τη μνήμη τη δικιά του διαπίστωση ο Παλαμάς: «Σβησμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μες στη χώρα».

      Γιατί τα λέμε όλα αυτά; Επειδή τυχαίνει εφέτος να έχουμε, στην ίδια μέρα με την Καθαρά Δευτέρα, τη συμπλήρωση ογδόντα χρόνων (1943-2023) από τον θάνατο του Κωστή Παλαμά. Ο κορυφαίος μας ποιητής, που στην πραγματικότητα ήταν ο τελευταίος Δάσκαλος του Γένους που όμως είχε επιλέξει να εκφραστεί με στίχους, ξεψύχησε στην πιο μαύρη ώρα της Γερμανικής Κατοχής, στις 27 Φεβρουαρίου του 1943. Οι κατοχικοί επίσημοι Γερμανοί, που δεν θέλησαν να σβήσει στις μέρες τους το σύμβολο του έθνους μας και να γίνει σύμβολο ελληνικής αντίδρασης, έστειλαν τον καλύτερό τους γιατρό για να βοηθήσει τον ογδοντατετράχρονο ποιητή να αντιμετωπίσει την αδυναμία του και να ανακάμψει. Όμως ο Παλαμάς με αξιοπρέπεια του είπε να αποχωρήσει. Το βαρύ όνομα του Κωστή Παλαμά ήταν γνωστό και σε όλους τους Γερμανούς, όχι γιατί διαβάζανε ποίηση και πόσο μάλλον ξένου ποιητή, αλλά γιατί στην εποχή τους λίγο πριν τον Πόλεμο - το 1936 συγκεκριμένα - είχανε κάνει τους Ολυμπιακούς Αγώνες στο Βερολίνο και είχανε ακούσει τον Ολυμπιακό Ύμνο που τον είχε γράψει ο Κωστής Παλαμάς. Το όνομα του ποιητή μας λειτούργησε κατευναστικά και σε μια άλλη στιγμή της Γερμανικής Κατοχής, που μας είναι λιγότερο γνωστή: Έσωσε την ιδιαίτερη πατρίδα του, το Μεσολόγγι, όταν οι Γερμανοί είχαν αποφασίσει να το κάψουν σαν αντίποινα για τους Έλληνες αντάρτες που δρούσαν εναντίον τους στα γύρω κοντινά βουνά. Σε μια ύστατη προσπάθεια οι Μεσολογγίτες έδειξαν στον επικεφαλής ναζιστή τους στίχους του Κωστή Παλαμά που ήταν χαραγμένοι στο μνημείο των Γερμανών Φιλελλήνων μέσα στον Κήπο των Ηρώων και ματαίωσαν τη μοιραία επιχείρηση.

      «Σ’ αυτό το φέρετρο ακουμπάει η Ελλάδα» ήρθε να πει στην πάνδημη - παρά τις αυστηρές απαγορεύσεις της Κατοχής - κηδεία του εθνικού μας ποιητή ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός. Και μιλούσε για ένα γιγάντιο πνεύμα που ήταν κάποτε φυλακισμένο στο ταπεινό μικρόσωμο κορμί του Κωστή Παλαμά. Και το λέω επίτηδες φυλακισμένο κι όχι κλεισμένο - για να θυμίσω, επ’ ευκαιρία, τις δυσκολίες του, όταν ζούσε σ’ αυτή τη χώρα - την Νέα Ελλάδα και υπερασπιζότανε αυτή τη γλώσσα μας - την ελληνική, παρά τη λυσσαλέα αντίδραση, γιατί ο Παλαμάς από το πνευματικό του μετερίζι υπερασπιζότανε τη Δημοτική ενάντια στην Καθαρεύουσα. 

      Επ’ ευκαιρία είπα. Και την ευκαιρία μου την δίνει η 27η Φεβρουαρίου, η μέρα θανάτου του Κωστή Παλαμά το 1943, μέσα στη σκοτεινή εκείνη χρονιά της Γερμανικής Κατοχής. Τότε, που στην ιστορική κηδεία του, της επόμενης μέρας 28ης Φεβρουαρίου, παρά τις ρητές απαγορεύσεις των Γερμανών, λαοθάλασσα πλημμύρισε το Α΄ Νεκροταφείο της Αθήνας για τρεις λόγους: Ο πρώτος, ο ευτελής, γιατί ήταν Κυριακή και όχι μέρα εργάσιμη, ο δεύτερος, ο εθνικός, γιατί ήταν ο κορυφαίος μας ποιητής, και ο τρίτος, ο σημαντικός εκείνης της εποχής, γιατί προγραμματιζότανε πολιτική επιστράτευση από τους κατακτητές για να μεταφέρουν κόσμο στα γερμανικά πολεμικά εργοστάσια και οι Αθηναίοι θέλησαν, με αυτόν τον τρόπο, να διαδηλώσουν την άρνησή τους (και πράγματι τα κατάφεραν, αφού οι Γερμανοί μπροστά στη μεγαλειώδη αυτή παρουσία το ξανασκέφτηκαν και ακύρωσαν την επιστράτευση - έτσι ο Παλαμάς, αν και νεκρός, πρόσφερε μια ακόμα υπηρεσία στο έθνος των Ελλήνων). 

      Αυτά ήθελα να θυμίσω σε όλους όσους θα ξέρουν την εφετινή Καθαρά Δευτέρα μόνο σαν μέρα καταναλωτισμού νηστήσιμων και μιας ακόμα ευκαιρίας καλής παρέας. Και με τα λόγια μου αυτά για τον Κωστή Παλαμά, εγώ…καθάρισα, σαν Έλληνας που δεν ξεχνάει, την ψυχή μου.