Το ηθικό της ηθικής σε έναν ανήθικο κόσμο

Του Θανάση Γιαπιτζάκη

Των κακών οι θάλασσες
πλημμύρισαν την πλάση
κι έπνιξε κατακλυσμός
των αγαθών τα δάση.
 

Εάν δεν υπήρχε ο νέος καταιγισμός του πολέμου, εάν δηλαδή υπήρχε ακόμη η ευλογημένη γαλήνη της ειρήνης, σήμερα θα μιλάγαμε όπως πάντα για τις φιλικές καταβολές της Ρωσίας και της Ουκρανίας, για τις γεμάτες φως του ήλιου εκτεταμένες πεδιάδες τους που δίνουν - κι οι δυό μαζί - το ένα τρίτο του ευλογημένου σταριού που βγάζει η Ανθρωπότητα. 

      Όμως, με τα τελευταία γεγονότα, η μέρα έγινε ίση με την νύχτα και το φως ίσο με το σκοτάδι. Οι στίχοι της αρχής είναι του Κωστή Παλαμά κι έρχονται να ταιριάξουν με τον τωρινό ανήλιο παραλογισμό. «Των κακών οι θάλασσες» είναι οι χιλιάδες βλήματα απορροφητικές βόμβες, καθώς και άλλης νέας τεχνολογίας οπλικά συστήματα «προς προσεχή πώληση» που εφαρμόζονται δοκιμαστικά σε εκμηδένιση ανθρώπινων ζωών. Η ηθική διαχωρίζεται από την πολιτική για την τιμή των όπλων, δηλαδή για την τιμή του εμπορίου των όπλων, όπως την αντιλαμβάνονται και ο Ανατολικός και ο Δυτικός Κόσμος στην μετά ΟΗΕ εποχή. 

      Ένας δεκαεφτάχρονος μαθητής λυκείου, στο βιβλίο του Αντώνη Σαμαράκη «Εν Ονόματι», συντάσσει στο κομπιούτερ του μια προκήρυξη με το όνομα κάποιας φανταστικής ανύπαρκτης οργάνωσης, που υποτίθεται ότι λέγεται «Άνεμος Σωτηρίας από τα Εν Ονόματι», και πετάει αντίγραφά της σε μια ήσυχη επαρχιακή πόλη. Ο νεαρός στρέφεται έτσι εναντίον των διαφόρων «εν ονόματι» ( εν ονόματι του νόμου, εν ονόματι της προόδου, εν ονόματι της ελευθερίας, εν ονόματι της δημοκρατίας, εν ονόματι της κοινωνικής δικαιοσύνης…) που παρέχουν άλλοθι πως όλο και κάτι γίνεται εναντίον της καθυστέρησης, της υποδούλωσης, κλπ.

      Ας καταφύγουμε και σε κάποιους στίχους κάποιου που δεν ήταν ποιητής, του Ίψεν: «Είμαστε τα προβλήματα που δεν έλυσες | Είμαστε τα τραγούδια που δεν είπες | Είμαστε τα δάκρυα που δεν έχυσες | Είμαστε τα έργα που δεν τέλειωσες». Λόγια, λόγια αμείλικτα του Σκανδιναβού δραματουργού, που παρουσιάζει όλα αυτά τα «δεν» σαν τύψεις της συνείδησης. Στην αρχή παρουσιάζονται σαν επίμονες δυσάρεστες σκέψεις, για όσα ο άνθρωπος δεν έκανε ενώ έπρεπε να κάνει, αλλά και για όσα έκανε ενώ δεν έπρεπε να κάνει. Μετά, ανάλογα με τις καταστάσεις, οι τύψεις μετατρέπονται σ’ ένα φοβερό μαρτύριο της ψυχής - που το είπε παραστατικά ο Σαίξπηρ «Η συνείδηση είναι χίλια σπαθιά».

      Καλό, βέβαια, είναι να μην ενεργεί κανείς λαθεμένα. Από τη στιγμή όμως που θα ξεφύγει από τον πρέποντα δρόμο, είναι καλύτερο να βασανίζεται από τη συνείδησή του παρά «να μην έχει συνείδηση». Η νέκρωση της συνείδησης είναι μια αρρώστια της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, που την καταστρέφει, όπως ο καρκίνος καταστρέφει τα σωματικά κύτταρα.  

      Αυτές τις ώρες χτυπάνε τα εδάφη της Ουκρανίας. Φτάνοντας στο σημείο να αναρωτιόμαστε όχι «τί γίνεται», αλλά «γιατί γίνεται». Τέτοιο ηθικό χάλι. Διάφορες άλλες χώρες, ανάμεσά τους και η δικιά μας, ακολουθούν τον δυνατό. Η ηθική κρίση είναι το αποτέλεσμα της εξέλιξης, όσον αφορά της αντιλήψεις των ανθρώπων για τον Άνθρωπο. Στις βόμβες της επιχείρησης υπάρχει μια αιτιώδης σχέση ανάμεσα στην εξέλιξη της ηθικής και στην εξέλιξη της τεχνολογίας, έτσι ώστε η δεύτερη φαινομενικά να εμποδίζει την πρώτη. 

      Στην αρχαία τραγωδία, οι σκηνές φόνου δεν διαδραματίζονταν ποτέ μπροστά στα μάτια του θεατή, γιατί κάτι τέτοιο ήταν και αισθητικά απαράδεκτο και ηθικά επικίνδυνο. Αντίθετα, ο σημερινός κινηματογράφος έχει εξαντλήσει ένα μεγάλο μέρος του δυναμικού του για να προβάλει,  όσο πιο χορταστικά και αποτρόπαια γίνεται, την βία και τα πιο ειδεχθή εγκλήματα. Κι αυτό, γιατί ο θεατής όχι απλώς δεν προσβάλλεται αισθητικά, αλλά ορέγεται στο να τα βλέπει. Και κάτι πολύ χειρότερο, να φαντάζεται ότι τα εκτελεί. 

      Αυτή η συμφιλίωση με τον εγκληματία, όχι μόνο της οθόνης ενός κινηματογράφου, αλλά και της πραγματικότητας μέσα από μια τηλεόραση, δείχνει τη βαθιά ηθική καταστροφή. Μια καταστροφή που είναι συγκλονιστικότερη από τις πύρινες γλώσσες πάνω από τη Μαριουπόλ, το Ντνίπρο, τη Βολναβάκα, το Ντονέτσκ, το Ντεμπάλτσεβο, το Ζιτόμιρ, τη Μπούτσια, το Τσέρνιχιβ, το Χάρκοβο. Μια καταστροφή όλων των άλλων περιοχών, των δικών μας, ενός κόσμου θεμελιωμένου στην ανυπαρξία της συνείδησης. Δυστυχώς, σ’ έναν τέτοιον ανήθικο κόσμο όλα συγχωρούνται εκ των προτέρων και όλα επιτρέπονται με κυνισμό. Είμαστε στον μήνα Απρίλιο που μας θυμίζει το ενάμισυ εκατομμύριο σφαγμένων Αρμενίων πριν εκατό χρόνια και είμαστε στη χρονιά 2022, έναν αιώνα πάλι, από τη σφαγή των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Τώρα έχουμε στην Ουκρανία τόσες χιλιάδες νεκρούς άμαχους.

Ο άνθρωπος έχασε ξανά, ακόμη και στις μέρες που ζούμε, το αίσθημα της συμπάθειας (της συν-πάθειας) με τον συνάνθρωπό του. Εκείνο όμως που τον κάνει πιο ασυνείδητο (κι αυτό είναι μια αντίφαση) αποτελεί το γεγονός ότι ο σημερινός άνθρωπος έχει συνείδηση της «παγωμένης του συνείδησης». Όχι μόνο το αντιλαμβάνεται, αλλά το κάνει και ιδεολογία: Σκοπός το όφελος. Και μέσον η βία, η καταπάτηση, η εκμετάλλευση.

      Όμως, στο πιο τέλειο έγκλημα, στο πιο λεπτομερειακό σχέδιο - όπως αυτό των βομβαρδισμών - υπάρχει ένα λάθος. Ένα «λάθος», γιατί είμαστε άνθρωποι και θα υποκύψουμε στο θαύμα της ζωής. Για την οποία όχι μόνο μπορούμε, αλλά και «πρέπει» να αγωνιστούμε. Όπως έλεγε ο Μπρεχτ: «Ας είμαστε ρεαλιστές: Ας επιδιώκουμε το αδύνατο!»

      Και ποιό είναι αυτό το αδύνατο; Δεν θα πω το «Περπατά σ’ ομορφιά» του Μπάυρον ούτε το «Όμορφος κόσμος, ηθικός, αγγελικά πλασμένος» του Σολωμού, γιατί και οι δυό τους αυτά τα ωραία λόγια τα είπαν για κοπέλες - κι όχι για τη ζωή. 

      Εγώ θα πω «Καληνύχτα, νυχτωμένη ηθική «ύβρις». Καλό ξημέρωμα, Ουκρανία». Δεν είναι ωραία ποιητικά λόγια. Ας είναι όμως ρεαλιστικά.