Η Κρήτη μέσα από τα κόκκαλα της Προϊστορίας

Του Θανάση Γιαπιτζάκη

 Μια αλλοτινή Κρήτη - που χρονομετρείται κυριολεκτικά μόνο με αιώνες - αναδύεται μέσα από τα λόγια της καθηγήτριας Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χαράς Ντρίνια. 

     Το αποκαλυπτικό θέμα της «Η Κρήτη μέσα στους Αιώνες» έχει μέγεθος που ανήκει στον μεγάλο χώρο της Παγκόσμιας Κοινότητας. Κι αυτό - γιατί η Χαρά Ντρίνια, παρά την όμορφη γυναικεία παρουσία της, είναι χαλκέντερη ξεναγός άγνωστων εποχών.

      Καθηγήτρια στον Τομέα της Ιστορικής Γεωλογίας - Παλαιοντολογίας, με ερευνητικές δραστηριότητες και εποπτεία σε ομάδες Παλαιοβιολογίας και εξελικτικής Παλαιοοικολογίας, Γεωβιολογίας σε κρίσιμες γεωλογικές περιόδους, και ταξινόμησης των βενθονικών Τρηματοφόρων, μελέτης κοραλλιών, βρυοζώων, εχινοδέρμων, για την ανασύσταση των διακυμάνσεων της στάθμης της θάλασσας και των παλαιοθερμοκρασιών. Και, τέλος, σε ομάδες διερεύνησης διακυμάνσεων της σχετικής στάθμης της θάλασσας, καθώς και της Οικοστρωματογραφίας. Με λίγα απλά λόγια, «ο άνθρωπός μας» για μια σπάνια ευκαιρία ενημέρωσης.

      Με δικιά της ορολογία, ξεδιπλώνει μπροστά μας την πρώτη Παν-γαία - ενώ αυτή μετατρέπεται στις σημερινές Ηπείρους. Και, κάπου εκεί, βλέπουμε να αναδύεται και η Κρήτη, παρακολουθώντας μαζί της τα εκατομμύρια χρόνια να περνάνε μπροστά μας, επάνω στο έδαφος που, αυτή τη στιγμή, βρισκόμαστε καθισμένοι ή όρθιοι.

      Μιλώντας για ένα θέμα που δείχνει να το ξέρει και να το χειρίζεται εξίσου καλά σε όλες τις εκδοχές του, η Χαρά Ντρίνια λέει καθησυχαστικά: «Γεωλογικές διεργασίες διαμόρφωσαν το μοναδικού κάλλους περιβάλλον της Κρήτης και επέδρασαν στην κοινωνική, στην οικονομική και στην ιστορική εξέλιξη του τόπου. Τη γεωλογική δομή του νησιού, που ξεκινάει πριν από πολλά εκατομμύρια χρόνια, προσπαθώ όσο γίνεται πιο απλά να παρουσιάσω. Όπως σε όλες τις ωραίες, από τα βάθη των αιώνων, ιστορίες, έτσι και στην περίπτωση της Κρήτης, η εξιστόρηση της γεωλογικής της πορείας ξεκινάει «…μια φορά κι έναν καιρό …» 

      »Έναν καιρό, πριν από 250 εκατομμύρια χρόνια, η περιοχή, όπου βρίσκεται η σημερινή Ελλάδα, ήταν απλά κάποιο τμήμα ενός ωκεανού που δεν υπάρχει πια. Η περιοχή που σήμερα είναι γνωστή ως «Κρήτη», δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της γένεσης και της καταστροφής αυτού του ωκεανού. Η ονομασία του παλαιού ωκεανού ήταν «Τηθύς», η γυναίκα του Ωκεανού και η μητέρα όλων των υδάτων της Γης κατά την Ελληνική Μυθολογία».

Η δημιουργία του ωκεανού της Τηθύος συντελέσθηκε όταν μια υπερ-ήπειρος που ονομαζόταν «Πανγαία» χωρίστηκε σε δύο τμήματα. Το ένα τμήμα ήταν η Λαυρασία (Βόρεια Αμερική, Γροιλανδία, Ευρώπη, Ασία) και το άλλο η Γκοντβάνα (Νότια Αμερική, Αφρική, Αραβία, Μαδαγασκάρη, Ινδία, Αυστραλία, Ανταρκτική).

      Σ’ αυτό το μεγάλο σε διάρκεια χρονικό διάστημα, έχουν γίνει τεράστιες αλλαγές στην επιφάνεια του πλανήτη, που συνδέονται με τις μετατοπίσεις των λιθοσφαιρικών πλακών. Οι κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών είναι τρεις:

      1. Σύγκλιση ή καταβύθιση: υποβύθιση της μιας πλάκας κι έχουμε τη δημιουργία μιας τάφρου κι ενός ηφαιστειακού τόξου. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και συγκλίνοντα περιθώρια όπου λαμβάνει χώρα σύγκρουση των πλακών και δημιουργία οροσειρών (π.χ. Ιμαλάια).

      2. Ζώνη μετασχηματισμού - οριζόντια κίνηση (π,χ. Ρήγμα Αγίου Ανδρέα, Βόρεια Αμερική).

      3. Απόκλιση (απομάκρυνση) και δημιουργία νέου ωκεανού».

      Η Χαρά Ντρίνια, σε αυτό το σημείο, δίνει την πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι η σύγκλιση και η καταβύθιση της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την πλάκα της Ευρασίας έχει ολοκληρωθεί στη Δυτική Μεσόγειο με τη δημιουργία των Πυρηναίων. Αυτό όμως δεν έχει συμβεί στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου η σύγκλιση των δύο πλακών είναι ακόμα ενεργή. Αυτό συμβαίνει γιατί η σύγκρουση της Αφρικανικής και της Αραβικής πλάκας και των περιθωρίων τους με την αντίστοιχη Ευρασιατική και των περιθωρίων της, προσδιορίζει το πολύπλοκο γεωδυναμικό καθεστώς στον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου.

      Η κίνηση της πλάκας του Αιγαίου προκαλείται από την κίνηση του μπλοκ της Ανατολίας προς δυσμάς, που πιέζεται από την προς βορρά κίνηση της Αραβικής πλάκας.

      Προϊόν της σύγκρουσης της Αιγαιακής πλάκας με την Αφρικανική είναι η δημιουργία του γνωστού Eλληνικού Τόξου με τα ηφαίστεια. Τα αρχαιότερα (μαζί με τη Σητεία  και την Κω) ιζηματογενή πετρώματα της Ελλάδας, ηλικίας 450 – 200 εκατομμυρίων χρόνων, βρίσκονται στη Χίο και αποτελούν υπολείμματα του ωκεάνιου φλοιού της Τηθύος. Μέσα σε αυτά έχουν προσδιοριστεί τα παλαιότερα απολιθώματα αμμωνιτών της Ελλάδας. Έχουνε ηλικία 243 εκατομμυρίων χρόνων και είναι πολύ σημαντικά για την επιστήμη. Επιπλέον, προσδιορίστηκαν κοράλλια ηλικίας 400 εκατομμυρίων χρόνων πριν, ακτινόζωα, ραχιονόποδα, δίθυρα και φύκη.

      Γεωλογικές και γεωφυσικές έρευνες - που έχουν εκπονηθεί μέχρι σήμερα στον Αιγαιακό χώρο - απέδειξαν ότι στη θέση του σημερινού Αιγαίου υπήρχε μια ενιαία ξηρά, η Αιγηίδα. Η Αιγηίδα απλωνόταν από τη σημερινή Μικρά Ασία μέχρι τις ακτές του Ιονίου για διάστημα πολλών εκατομμυρίων χρόνων και κάλυπτε ολόκληρο το Αιγαίο, την Πελοπόννησο και προς νότο έφθανε μέχρι και την Κρήτη. Στο Κατώτερο Μειόκαινο (22 εκατομμύρια χρόνια πριν) μια μεγάλη λεκάνη, η Ελληνική Μολασσική Λεκάνη, εκτείνεται από την εξωτερική περιοχή της Ιόνιας ζώνης και φθάνει, μέσω της λεκάνης της Κρήτης, στην νοτιοδυτική Μικρά Ασία. Επιπλέον, υπάρχει εδώ η Πελαγονική Οροσειρά με έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα. 

      Πριν από 15 εκατομμύρια χρόνια περίπου, ολόκληρος σχεδόν ο Ελλαδικός χώρος χερσεύει και αποτελεί, με τη Μικρά Ασία που επίσης χερσεύει, μια ξηρά. Πριν από 12 εκατομμύρια χρόνια, το τμήμα της ξηράς που ένωνε την Κρήτη με την ηπειρωτική Ελλάδα άρχισε να υποβυθίζεται. Η Χαρά Ντρίνια λέει χαρακτηριστικά ότι κάποτε η σημερινή Γαύδος και όλη η Νότια Κρήτη ήταν πολύ ψηλά έξω από τη θάλασσα και όλη η Βόρεια Κρήτη ήταν κάτω από το νερό! Στην Κρήτη αργότερα, η τεκτονική της χρονικής περιόδου του Ανώτερου Σερραβαλλίου - Κατώτερου Τορτονίου είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη λεκανών, που παρουσίαζαν παρόμοια γεωμετρία με τις αντίστοιχες σημερινές.

      Το κλίμα της εποχής εκείνης ήταν σημαντικά θερμότερο από το σημερινό, πλησιάζοντας το υποτροπικό. Εκείνη την εποχή, η περιοχή του Αιγαίου καλυπτόταν από ένα τροπικό δάσος της βροχής, που μέσα του ζούσαν ζώα πολύ διαφορετικά από αυτά που σήμερα ζούνε στην Ελλάδα.

      Η Κρήτη είναι γνωστή για τις μεγάλες  γεωμορφολογικές ιδιαιτερότητές της, καθώς και για την απαράμιλλη παλαιοντολογική ποικιλία που διαθέτει: Σε 63 περιοχές του νησιού βρέθηκαν τα λείψανα απολιθωμένων ζώων, τα περισσότερα από τα οποία έζησαν αποκλειστικά και μόνο στην Κρήτη. Πρόκειται για τα απολιθώματα πυγμαίων μαμούθ, νάνων ιπποποτάμων, 

ελεφάντων, ελαφιών, ενυδρίδων και πτηνών, που έζησαν στην Κρήτη κατά την τελευταία γεωλογική περίοδο. Ο τρόπος που έφτασαν τα ζώα αυτά στην Κρήτη, η προσαρμογή τους στο νησιωτικό περιβάλλον, και η εξαφάνισή τους, αποτελούν τμήματα μιας Ιστορίας που διερευνά τα τελευταία χρόνια η επιστημονική κοινότητα. Πρόκειται για μια απίθανη, σχεδόν φανταστική Ιστορία, που όμως στηρίζεται σε αδιάσειστα στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη των απολιθωμάτων. 

      Ένας στίχος του Σεφέρη λέει «Πόσο μ’ αρέσουν τα βουνά με αυτό το φως». Με αυτό το φως της γνώσης, θα συμπλήρωνα εγώ.