Η Αγία Σοφία: Το φως της Ρωμιοσύνης

Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη

            Κομπάζουν οι γείτονές μας οι Τούρκοι, στήνοντας φιέστες μπροστά στο αιώνιο σύμβολο της Ρωμιοσύνης, την Αγία Σοφία, προκαλώντας τους απανταχού Έλληνες Ρωμιούς. Κομπάζουν, γιατί οι πρόγονοί τους κατέκτησαν τη Βασιλίδα των πόλεων, την Κωνσταντινούπολη, και τώρα είναι κύριοι της παραμυθένιας Πόλης, της πόλης που τη ζήλευαν και την εποφθαλμιούσαν όλοι, τόσο από τη Δύση όσο και από την Ανατολή. Στήνουν φιέστες μπροστά στην Αγία Σοφία και απειλούν να την κάνουν τζαμί, για να μας θυμίζουν ότι είναι οι νικητές, ότι είναι μεγάλη δύναμη, ότι μπορούν να επιβάλλονται, ότι τελικά πρέπει να τους φοβόμαστε. Φτάνει και η επέτειος των διακοσίων χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όταν αποτινάξαμε τον τουρκικό  ζυγό, που επί τετρακόσια χρόνια πίεζε τους ώμους μας, πράγμα που δεν μπορεί να «χωνέψει» ο νέο-οθωμανισμός των ηγετών τους, οι οποίοι, όπως απερίφραστα δηλώνουν, θέλουν να πραγματοποιήσουν το όνειρο της «γαλάζιας πατρίδας», αδιαφορώντας για διεθνείς συνθήκες και κανόνες.

            Είναι αξιοσημείωτο ότι οι Τούρκοι, όπως κι εμείς, έχουν συμβολοποιήσει την Αγία Σοφία:  γι’  αυτούς φαίνεται ότι συμβολίζει τη μεγάλη νίκη κατά των Ρωμιών-Ελλήνων, που μας θεωρούν εχθρούς, επειδή, κατ’  αυτούς, κατέχουμε δικά τους εδάφη και δικές τους θάλασσες. Επομένως, όσα πράττουν σχετικά με την Αγία Σοφία αποτελούν μια προσπάθεια να μην αφήσουν περιθώριο να σκεφτόμαστε καν τη σημασία του μεγαλοπρεπούς ναού για τη Ρωμιοσύνη και να δηλώσουν σε συμβολικό επίπεδο ότι η Αγία Σοφία είναι πλέον Ισλάμ και Τουρκία. Διότι ποιο πολιτιστικό παρελθόν έχουν να επιδείξουν οι εξ ανατολών γείτονές μας; Ό, τι έχουν στη χώρα τους ως πολιτιστικό παρελθόν είναι ελληνικό: τα ονόματα και τα ερείπια των πόλεων της Ιωνίας, οι εκκλησίες της Πόλης, των παραλίων της Μ. Ασίας και του Πόντου, τα ονόματα των μεγάλων Ιώνων φιλοσόφων, τα μεγάλα έργα των αυτοκρατόρων του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους (δηλ. αυτού που κακώς ονομάζεται Βυζάντιο), όλα μυρίζουν Ελλάδα και Ορθοδοξία. Εκείνο που τους μένει, λοιπόν, είναι να οικειοποιηθούν τα έργα του πολιτισμού των κατακτηθέντων, μεταξύ των οποίων και η Αγία Σοφία.          Ωστόσο, ό, τι και να κάνουν οι Τούρκοι, η Αγία Σοφία βοά για την ελληνικότητα της και τη χριστιανική της ταυτότητα. Ο κτήτοράς της αυτοκράτορας Ιουστινιανός, χριστιανός ο  ίδιος, διέθεσε τεράστια ποσά για να χτιστεί η Μεγάλη Εκκλησία, όπως ονομάστηκε, της έδωσε δε το όνομα Αγία Σοφία, επειδή είναι ο ναός της του Θεού Σοφίας (Σοφία του Θεού αποκαλεί ο απόστολος Παύλος τον Ιησού Χριστό). Το όνομα του ναού, λοιπόν, (που χρησιμοποιούν και οι Τούρκοι) είναι καθαρά ελληνικό και χριστιανικό. Αρχιτέκτονες του ναού ήταν οι γεωμέτρες Ανθέμιος από τις Τράλλεις και Ισίδωρος από τη Μίλητο, δυο αρχιτέκτονες με ελληνικά ονόματα και ελληνική φιλοσοφική παιδεία. Γνωρίζουμε σήμερα ότι και οι δύο είχαν μαθητεύσει κοντά σε νεοπλατωνικούς φιλοσόφους στην Αλεξάνδρεια, όπου λειτουργούσε και ήταν το κέντρο της ελληνικής γνώσης για τη μηχανική και την ακουστική. «Διαπιστώνουμε ότι το ελληνικό πνεύμα, «ξένο και παγανιστικό» εκ πρώτης όψεως, βρέθηκε στον πυρήνα της διαμόρφωσης της χριστιανικής ταυτότητας. Η Αγία Σοφία χτίστηκε από έναν κύκλο νεοπλατωνιστών οι οποίοι πίστευαν ότι μέσα από την επιστήμη μπορείς να προσεγγίσεις το θείο.» (Η μυσταγωγία των ψαλμών της Αγίας Σοφίας, εφημ. «Καθημερινή», 6-4-2020). Η αρχιτεκτονική του ναού (βασιλική με τρούλο) υπήρξε το πρότυπο για να χτιστούν πολλοί άλλοι ναοί (π.χ. ο άγιος Μάρκος στη Βενετία ή η Αγία Σοφία στη Θεσσαλονίκη) αλλά και τα μεγάλα τζαμιά των μουσουλμάνων.

Αλλά η Αγία Σοφία δεν είναι μόνο ένα αρχιτεκτονικό αριστούργημα. Είναι κι ένα τέλειο έργο από καλλιτεχνικής απόψεως και με βαθύτατο θεολογικό νόημα. Η καθηγήτρια Μπισέρα Πέντσεβα στο βιβλίο της Hagia Sofia: Sound, Spaceand Spiritum in Byzantium μελέτησε και ανέδειξε την τέλεια ακουστική του ναού. Έτσι η «πραγματική λειτουργία της Αγίας Σοφίας πολύ απέχει από το να είναι απλώς ένα μεγαλοπρεπές κέλυφος. Ο ναός είναι, σχεδόν, ένας ζωντανός οργανισμός. Η Σοφία, η νόηση, στην οποία είναι αφιερωμένος, είναι έκφραση της συνείδησης, του όντος και της ύπαρξης.» (εφημ. Καθημερινή, ό.π.). Η Αγία Σοφία συνενώνει εντός της το κάλλος και το φως (το φως ταυτίζεται με τη θεία δόξα και το θείο κάλλος): «είναι σχεδιασμένη για να επιτρέπει αντανακλάσεις του φωτός που μετατρέπουν τη στερεότητα του χώρου σε ρευστότητα.» (ό.π.). Γι’  αυτό, όταν εισέρχεται κάποιος εντός του ναού, αισθάνεται να τον περιλούζει ένα υπερκόσμιο φως, ένα φως που τον κάνει να μετεωροπορεί προς το θείο. Θυμάμαι ότι, όταν επισκέφτηκα την Αγία Σοφία και εισήλθα εντός του ναού, εντυπωσιάστηκα από το φως και τον εντυπωσιακό τρούλο που έκανε το ναό να ίπταται. Ειδικά από τον γυναικωνίτη ο ναός μοιάζει να μην πατεί στη γη, να είναι θεμελιωμένος στον αέρα. Η Αγία Σοφία πράγματι μεταρσιώνει τον πιστό. Δεν επιβάλλεται με τον όγκο και το ύψος της, όπως οι γοτθικοί ναοί. Η Αγία Σοφία μοιάζει με τον ουρανό που κατεβαίνει και αγκαλιάζει την κτίση: «Ἐν τῷ ναῷ ἑστῶτες τῆς δόξης Σου, ἐν οὐρανῷ ἑστάναι νομίζομεν», λέει ένα τροπάριο αναφερόμενο στο ναό της Αγίας Σοφίας. Η Αγια-Σοφιά δεν επιβάλλεται, υποδέχεται. Δεν σε κάνει να γονατίσεις με τρόμο, αλλά να ανοίξεις την ύπαρξή σου να δεχτεί το φως. Δεν φοβίζει, αλλά γεμίζει την ύπαρξη με νόημα. Δεν είναι ο χώρος του Θεού- δυνάστη αλλά του Θεού που πυρπολεί με το πυρ του ακτίστου φωτός και του εκστατικού έρωτος, όπως γράφει ο αρχιμανδρίτης Βασίλειος (Γοντικάκης). Η Αγία Σοφία είναι εικόνα της μεγαλοπρεπούς ταπεινώσεως.

Όλα μέσα στην Αγία Σοφία, οι κίονες, οι τρούλοι, τα ψηφιδωτά, οι επιγραφές, είναι ελληνικά, ό, τι κι αν κάνουν, ό, τι κι αν λένε οι Τούρκοι. Η ψηφιδωτή εικόνα της Δέησης, η Πλατυτέρα στην κόγχη του Ιερού Βήματος,  ο άγγελος σε μια αψίδα του ναού, τα αφιερωματικά ψηφιδωτά με τον Χριστό ή την Παναγία και τους αυτοκράτορες κλπ., όλα παραπέμπουν στον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία, όλα αποπνέουν το ελληνικό εικονιστικό πνεύμα, εντελώς αντίθετο στο ανεικονικό πνεύμα του Ισλάμ. Ελληνική, λοιπόν, η Αγία Σοφία, ό, τι κι αν κάνουν οι γείτονές μας. Έργο ενός λαού που πάνω από τη δύναμη έβαζε την αλήθεια, την καθαρότητα των γραμμών, την ομορφιά.

Θα κλείσω με ένα απόσπασμα από το βιβλίο του αρχιμανδρίτη Βασιλείου (Γοντικάκη) με τον τίτλο «Το κάλλος θα σώσει τον κόσμο» (Ιερά Μονή Ιβήρων, 2005, σ.48-49): «Στη σημερινή Πόλι των πολλών εκατομμυρίων νοιώθεις να δεσπόζει και να επιβάλλεται διαρκώς η παρουσία της Αγια-Σοφιάς, που, με μια ουράνια ευρυχωρία κατανοήσεως-ξένη από την ταραχή μικρών επιδιώξεων- ιερουργεί το μυστήριο της σωτηρίας πάντων. Και όλα τα τζαμιά, προσπαθώντας είτε να την ξεπεράσουν σε μέγεθος είτε να την μιμηθούν σε χάρι, δείχνουν ότι σε καμιά περίπτωσι δεν μένουν αδιάφορα μπροστά σ’  αυτή την ανερμήνευτη μεγαλοπρέπεια του θεϊκού Κάλλους της ταπεινώσεως. Και η Αγια-Σοφιά μένει σιωπηλή. Δεν ενοχλείται. Δεν ενοχλεί. Μόνο φωτίζει, παρηγορεί, ανέχεται και περιμένει. Ίσως δεν θα ήταν άσχημο, εάν οι σημερινοί Νεοέλληνες μπορούσαμε- για το καλό όλων- να ακούγαμε τη φωνή της Αγια-Σοφιάς.»