Για τον Κάβο Σίδερο με τον τρόπο του Σεφέρη

του Αντώνη Ανηψητάκη

"Συγκινήθηκα που είδα στην είσοδο μια έκθεσης γλυπτικής, σε πάρκο της Ναοσίμα, ένα έργο της Niki de Saint Phalle με γραμμένους στα Ελληνικά στίχους του Σεφέρη”, μου είπε η Μαντλέν, η κόρη μου, επιστρέφοντας πριν λίγες μέρες από την Ιαπωνία.

Ενθουσιάστηκα. Είχα βρει την κρησάρα και θα ξεχώριζα επιτέλους το καίριο από μια σειρά σκέψεις και συναισθήματα που με κατέκλυζαν  για την πολύκροτη υπόθεση του θερέτρου γκολφ στον Κάβο Σίδερο, που θα κριθεί ξανά στη νέα του εκδοχή στο ΣτΕ στις 16 Σεπτεμβρίου.

Πιστεύω πως η σχέση μας με την Ευρώπη, αλλά κυρίως η ζωή μας, θα βελτιωθεί, αν απαντήσουμε στο ερώτημα  "τι μπορούμε να δώσουμε στην Ευρώπη και στον κόσμο" κι όχι "τι θα πάρουμε". Πρόκειται για άλλο τρόπο σκέψης και πράξης, πέραν των γνωστών, εφαρμοσμένων πλην αναποτελεσματικών, που άθροισαν οδυνηρά μνημόνια και επικίνδυνους διχασμούς. 

Η Ελλάδα θα ξεπεράσει την κρίση της αν δει πρώτα η ίδια, και βοηθήσει και τον κόσμο να δει, την ελληνίδα φύση, όχι ως οικόπεδο, ούτε ως αντικείμενο προς εκμετάλλευση, αλλά ως τροφό, δασκάλα και μούσα. Μούσα των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών. Ναι, και των επιστημών, αν σκεφτούμε το Ευπαλίνειο όρυγμα, το δίολκο της Κορίνθου, το μηχανισμό των Αντικυθήρων...

Αναφέρομαι στο Σεφέρη λιγότερο ως ποιητή και περισσότερο ως εμβληματικό πολιτικό πρόσωπο που συμβολίζει την πιο επιτυχημένη, πλην ημιτελή, προσπάθεια εκσυγχρονισμού της χώρας τον τελευταίο αιώνα. Η γενιά του, η γενιά του '30 έγινε γνωστή κυρίως για τα δυο nobel λογοτεχνίας, του Σεφέρη και του Ελύτη. Δεν ήταν όμως μόνον αυτοί και δεν ήταν μόνο η γενιά τους, υπήρξαν πολλοί οι δημιουργοί που συνέχισαν αυτήν τη δημιουργική παραγωγή, άνθισε σε όλες τις τέχνες, αλλά συχνά και στις επιστήμες.

Αναφέρομαι στον τρόπο του πολιτικού Σεφέρη, στον τρόπο αυτών των δημιουργών, ως παραδειγματικό ενός εκσυγχρονισμού που ποτέ δεν αξιωθήκαμε. Ο τρόπος τους δεν ήταν ούτε του ξιπασμένου προγονολάτρη, ούτε του νεόπλουτου αντιγραφέα δυτικών προτύπων καίτοι γνώριζαν πολύ καλά, οι περισσότεροι, τα ευρωπαϊκά γράμματα και ρεύματα. Συνομιλούσαν διεθνώς, ισότιμα με τους ομοτέχνους τους, αλλά δεν τους αντέγραφαν. Αναγνωρίστηκαν διεθνώς, γιατί μελετώντας τον γενέθλιο τόπο τους και την εγχώρια πολιτισμική παράδοση ανέδειξαν σύγχρονο, επίκαιρο, ενδιαφέροντα διεθνώς, ανθρωπιστικό λόγο και έργο. Μελέτησαν τον Όμηρο, τη Σαπφώ, τον Αισχύλο, το Ρωμανό το Μελωδό, τον Ερωτόκριτο, το Θεοτοκόπουλο, τον Θεόφιλο, το Μακρυγιαννη, τη λαϊκή αρχιτεκτονική, το δημοτικό τραγούδι, το ρεμπέτικο... Αξιοποίησαν το συγκριτικό πλεονέκτημα να ζουν στον ίδιο χώρο και να αντλούν τις εμπνεύσεις τους από τις ίδιες πέτρες, τα ίδια περιγιάλια, τον ίδιο ουρανό, συχνά χρησιμοποίησαν τις ίδιες λέξεις. Δυστυχώς η ιστορική μας εσωστρέφεια τους τσουβάλιασε με αρχαία κλέη και χρησιμοποίησε τις διακρίσεις τους για να επιβεβαιώσει αυτάρεσκα την εικόνα του ανάδελφου περιούσιου λαού.

Ο κόσμος το ‘χει τούμπανο και μεις κρυφό -συχνά όμως και απροκάλυπτο-  καμάρι, πως οι Αρχαίοι Έλληνες έδωσαν στην Οικουμένη τα φώτα του πολιτισμού. Είναι κρίσιμο τώρα να διορθωθεί η διπλή παρεξήγηση, το διπλό λάθος που διαπέρασε ανεπαισθήτως  αιώνες και ιδεολογίες. Όσον αφορά εμάς δεν είναι το ξεχωριστό αίμα κάποιας ράτσας, αλλά τούτο το τοπίο και το κλίμα, που γέννησαν εν τέλει το μέγα ελληνικό θαύμα, αλλά και τα πολλά μικρότερα. Δεν οφείλουν λοιπόν οι άλλοι στους Έλληνες, αλλά όλοι και πρωτίστως εμείς οφείλουμε να διασώσουμε τούτο το πολυνησιακό γλυπτό της Μεσογείου που σμίλεψε με τη σειρά του κοινότητες και πολιτισμούς χωνεύοντας ρεύματα πανταχόθεν. Όσον αφορά αυτούς κακώς εννόησαν το αρχαιοελληνικό πνεύμα ως βάση μιας επιστήμης, που κέρδιζε σε εξειδικευμένες γνώσεις χάνοντας τον ανθρωπιστικό λόγο που θα έπρεπε να τη νοηματοδοτεί, μιας επιστήμης κατακτητικής όπως καθιερώθηκε με την κυριαρχία μιας επηρμένης νεωτερικότητας, επηρμένης τόσο στην καπιταλιστική, όσο και στη σοσιαλιστική εκδοχή της.

"Πᾶ­σά τε ἐ­πι­στή­μη χω­ρι­ζο­μέ­νη δι­και­ο­σύ­νης καὶ τῆς ἄλ­λης ἀ­ρε­τῆς πα­νουρ­γί­α, οὐ σο­φί­α φαί­νε­ται" προειδοποιούσε ο Πλάτων. "Να έχεις ή να είσαι" συμπλήρωσε ο Έριχ Φρομ δείχνοντας τη ρίζα της εκτροπής. Επιχειρώ μια αναδιατύπωση: Θα συνεχίσουμε στις ράγες του έχειν και της ύβρεως, αναζητώντας διαρκώς περισσότερη μεγέθυνση - ανάπτυξη - ανταγωνιστικότητα ή θα αποτοξινωθούμε από αυτούς τους ιδεολογικούς λωτούς και θα αναζητήσουμε ξανά το ευ ζην του είναι μας στο μέτρο αποσυνδέοντας την ευτυχία από την κατανάλωση; Δεν μιλώ ελληνοκεντρικά, μιλώ οικουμενικά. Η κρίση δεν είναι μόνο ελληνική, είναι παγκόσμια.

“Πού πήγε η μέρα η δίκοπη που είχε τα πάντα αλλάξει;

Δε θα βρεθεί ένας ποταμός να 'ναι για μας πλωτός;

Δε θα βρεθεί ένας ουρανός τη δρόσο να σταλάξει

για την ψυχή που νάρκωσε κι ανάθρεψε ο λωτός;[1]”

Τούτο το απόσπασμα από το γραμμένο το 1930 "Ερωτικό Λόγο" μπορεί να διαβαστεί σήμερα ως σπαρακτικό ερώτημα στον Άνθρωπο και στην καταστροφική του πορεία.

Πόσοι όμως σήμερα οι εγχώριοι συνεχιστές του Σεφερικού τρόπου. Λίγοι δυστυχώς. Αναφέρω παρηγορητικά την εικόνα του πρόσφατα χαμένου Δημήτρη Μαρωνίτη να διαβάζει αποσπάσματα της Οδύσσειας και δίπλα του τον καθηγητή (μου) Θεοδόση Τάσιο[2] να μας αποκαλύπτει τις απίστευτες τεχνολογικές γνώσεις της Ομηρικής εποχής.  Αναφέρω επίσης το Σταύρο Μπένο με το πολυσήμαντο έργο του ΔΙΑΖΩΜΑΤΟΣ, της ανάδειξης πολλών αρχαίων θεάτρων με τρόπο που υπηρετεί αρμονικά και τον πολιτισμό και την τοπική οικονομία.

Τριάντα τρία χρόνια μετά τον "Ερωτικό Λόγο", το 1963, στην ομιλία του κατά την απονομή του Νόμπελ, στη Στοκχόλμη είπε:

"Ἀνήκω σὲ μία χώρα μικρή. Ἕνα πέτρινο ἀκρωτήρι στὴ Μεσόγειο, ποὺ δὲν ἔχει ἄλλο ἀγαθὸ παρὰ τὸν ἀγώνα τοῦ λαοῦ, τὴ θάλασσα, καὶ τὸ φῶς τοῦ ἥλιου. Εἶναι μικρὸς ὁ τόπος μας, ἀλλὰ ἡ παράδοσή του εἶναι τεράστια καὶ τὸ πράγμα ποὺ τὴ χαρακτηρίζει εἶναι ὅτι μας παραδόθηκε χωρὶς διακοπή…”

Παίρνω την πάσα κι έρχομαι στο δικό μου μικρό τόπο, στο ανατολικότερο ακρωτήρι του μεγάλου βαλκανικού ακρωτηρίου, στον Κάβο Σίδερο.  Από δω ξεκινούσαν στα πρώτα πετάγματά τους οι Μινωίτες. Να η Κάσος, φαίνεται, η Κάρπαθος μετά, η Ρόδος, δίπλα η Μικρασία και μετά γιαλό γιαλό Φοινίκη, Αίγυπτος… Για κάποιους λόγους τούτος ο τόπος έμεινε ανέγγιχτος. Κάψουλα χρόνου την αποκαλεί το Παγκόσμιο Αρχαιολογικό Κογκρέσο που απευθύνει διαδοχικές εκκλήσεις σε τρεις Έλληνες πρωθυπουργούς, Κ. Καραμανλή το 2008, Α. Σαμαρά το 2014, Α. Τσίπρα το 2016, να αποτρέψουν την καταστροφή του. Δεν υπάρχουν πολλές τέτοιες κάψουλες που πέραν του πολιτισμικού πλούτου τους βρίθουν και βοτανολογικού, χαρακτηρισμένη ως διπλή natura, για την χλωρίδα και για τα πουλιά της. Δυστυχώς το διεθνές συνέδριο της Περιφέρειας Κρήτης που θα παρουσίαζε παραδειγματικούς τρόπους επωφελούς διαχείρισης ανάλογων περιοχών μετατίθεται διαρκώς.

Πόσοι όμως υπερασπίζονται σήμερα αυτή την κάψουλα χρόνου, πόσοι διεκδικούν για την περιοχή να γίνει ένα παγκόσμιας έλξης βοτανολογικό - πολιτισμικό πάρκο, πόσοι εναντιώνονται στην αντιγραφή εκτός τόπου και χρόνου θέλγητρων καταστρέφοντας μοναδικά ίχνη της φύσης και του πολιτισμού; Ελάχιστοι. Το πολιτικό σύστημα συνολικά, παρά τις ρητορικές κόντρες του, ομονοεί στην παραπέρα οικοπεδοποίηση της ελληνικής φύσης εναρμονίζοντας τη νομοθεσία με έναν επιχειρηματικό λαϊκισμό, με μια ξετσίπωτη γκολφομανία εν προκειμένω. Υποκριτικά, με πρόσχημα το αναποτελεσματικό κράτος εκχωρεί το χωροθετείν σε ιδιώτες, με αυστηρούς υποτίθεται όρους, τους οποίους οι αποτελεσματικοί(;) μηχανισμοί του ίδιου κράτους δήθεν θα ελέγξουν. Ευτυχώς υπάρχουν κάποιες περιβαλλοντικές οργανώσεις και πολιτιστικές εταιρείες, τοπικές και πανελλήνιες, τα επιστημονικά επιμελητήρια της Κρήτης, ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, κάποιοι πολίτες ντόπιοι και ξένοι που προσέφυγαν ξανά στο ΣτΕ.

Θέλω όμως να ξεχωρίσω, δυο Έλληνες του κόσμου, που πρωταγωνίστησαν στην σωτηρία της περιοχής με τον αγώνα ολόκληρης της ζωής τους, υπηρετώντας τον τρόπο του Σεφέρη, δίνοντας μας μαθήματα πατριδογνωσίας. Αναφέρομαι στον Oliver Rackham, που χάσαμε πέρυσι, καθηγητή Ιστορικής Βιολογίας στο Cambridge και στην Jennifer Moody, καθηγήτρια Αρχαιολογίας στο Texas, αυθεντιών στο κρητικό τοπίο, που ξεκίνησαν κατά την προηγούμενη φάση του εγχειρήματος, 3 γκολφ και 7000 κλίνες, το 2008 τη διεθνή κινητοποίηση για τη σωτηρία της περιοχής με άρθρο τους στον Guardian και συνόψισαν τα σχόλια 11000 πολιτών και 500 ακαδημαϊκών σε εύγλωττο πόρισμα που καμιά κυβέρνηση, καμιά περιφέρεια, κανένας δήμος δεν μελέτησε και δεν αξιοποίησε. Είναι οι ίδιοι που και το 2014 έστειλαν στην Ελληνική πολιτεία λεπτομερή έκθεση - ένσταση  που καταδεικνύει πως τα σχεδιαζόμενα έργα γίνονται πάνω σε εντοπισμένες αρχαιότητες και βοτανολογικά   hotspots[3]. Και αυτή η έκθεση αγνοήθηκε.

Παραθέτω ασχολίαστο το συμπέρασμα τους από εκείνη την έκθεση.

“Δεν έχουμε καμία κρυφή ατζέντα για το επενδυτικό σχέδιο "Ίτανος Γαία" ή για την Loyalward Ltd. Είμαστε ανεξάρτητοι μελετητές και δεν μας πληρώνει κανείς από τους ενδιαφερόμενους, είτε είναι υπέρ είτε κατά του συγκεκριμένου σχεδίου. Έχουμε εργαστεί σε αυτή τη χώρα και στο νησί της Κρήτης για πάνω από 34 χρόνια και έχουμε γράψει εκτενώς για τα τοπία της, συμπεριλαμβανομένου ενός βιβλίου, "η Δημιουργία του Κρητικού τοπίου", το οποίο μεταφράστηκε στα ελληνικά (Rackham και Moody 1996, 2004). Μας ανησυχεί το γεγονός ότι η κατασκευή αυτού του τεράστιου θέρετρου σε αυτό το μοναδικό διασωζόμενο τοπίο θα καταστρέψει ένα σημαντικό τόπο της κρητικής πολιτιστικής κληρονομιάς - ένα τόπο που καμιά αποκατάσταση δεν θα μπορέσει να επαναφέρει άπαξ και καταστραφεί.

Πριν από επτά χρόνια, με άλλους συναδέλφους και φίλους, αγωνιστήκαμε για να προστατεύσουμε αυτό το τοπίο από την υπερβολική ανάπτυξη, όπως το "Κάβο Σίδερο" Golf Resort. Στις 3 Δεκεμβρίου 2010, το Ελληνικό Συμβούλιο της Επικρατείας αποφάνθηκε κατά της ανάπτυξης "Κάβο Σίδερο" θεωρώντας το σχέδιο παράνομο για μια σειρά από λόγους. Τώρα, τέσσερα χρόνια μετά, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια πολύ παρόμοια εξέλιξη, με το "Ίτανος Γαία".

Σε αυτή την έκθεση με τα συνημμένα λεπτομερή παραρτήματά της μοιραζόμαστε όλες τις πληροφορίες που έχουμε για αυτό το τοπίο - αρχαιολογικές και βοτανικές. Πιστεύουμε ότι είναι ένα ισχυρό επιχείρημα ενάντια στην κατασκευή αυτού του θέρετρου, κυρίως μέσα στα όρια της αρχαιολογικής έρευνας που διεξάγει η Γαλλική Σχολή. Υπάρχουν πολλές κοντινές περιοχές που έχουν ήδη αναπτυχθεί για τον τουρισμό. Γιατί να μην τις αναβαθμίσουμε με καλύτερες και πιο ελκυστικές τουριστικές εγκαταστάσεις και να διασώσουμε αυτό το τοπίο ως έμβλημα για την κρητική πολιτιστική κληρονομιά;”

Ο Σεφέρης πέθανε το 1971, 45 χρόνια μετά η Ελλάδα όμως συνεχίζει να πληγώνει όσους θητεύουν στον τρόπο του.

[1] Από το ποίημα "ερωτικός λόγος", Αθήνα, Οχτώβρης '29 - Δεκέμβρης '30

[2] Ίδρυμα Αικατερίνης Λαζαρίδη, 2-3-2015, εκδήλωση για τον «Πολύγλωσσο Οδυσσέα»

[3] Εφημερίδα των Συντακτών, Μάριος Διονέλλης, 29-6-2016, Αυτός είναι ο αρχαιολογικός θησαυρός στο Κάβο Σίδερο