Είναι ο Covid-19 το τέλος του «τέλους της ιστορίας»;

Του Ευάγγελου Παναγιωτάκη* 

 

  Το 1989, ο Αμερικανός ερευνητής Φράνσις Φουκουγιάμα κήρυξε προσωρινά το «τέλος της ιστορίας»: την κατάρρευση όλων των υφιστάμενων εναλλακτικών λύσεων στον φιλελευθερισμό, υποστηρίζοντας ότι από τους διάφορους τύπους καθεστώτων που εμφανίστηκαν στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, από τη βασιλεία και τη μοναρχία, στη θεοκρατία αλλά και από τον φασισμό και τις κομμουνιστικές δικτατορίες, η μόνη μορφή διακυβέρνησης που είχε παραμείνει ανέπαφη είναι η φιλελεύθερη δημοκρατία. Ουσιαστικά παραθέτει ότι στο τέλος της ιστορίας, δεν υπάρχουν πλέον σοβαροί ιδεολογικοί ανταγωνιστές του φιλελευθερισμού.

     Το «τέλος της ιστορίας» είχε δύο βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο ήταν η αγορά ως η κυρίαρχη οργανωτική αρχή. Αυτό δεν ισχύει μόνο για εταιρείες, αλλά και για ιδιώτες, καθώς προσπαθούσαν να εργαστούν και να προχωρήσουν, επενδύοντας στο δικό τους «ανθρώπινο κεφάλαιο». Οι δημόσιες υπηρεσίες ιδιωτικοποιήθηκαν και εμπορεύονταν όλο και περισσότερο, με τα πάντα, από την υγειονομική περίθαλψη έως την τριτοβάθμια εκπαίδευση να υπόκεινται σε ανταγωνισμό, στο όνομα της «επιλογής» και της «αποτελεσματικότητας».

     Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η άνοδος του ρυθμιστικού κράτους. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η πολιτική συμμετοχή στις προηγμένες δημοκρατίες κατέρρευσε. Τα συνδικάτα συνετρίφθησαν με επικεφαλης την Θάτσερ και τον Ρέιγκαν ενώ οι σοσιαλδημοκράτες μετατοπίστηκαν αναπόφευκτα προς τα δεξιά. Όλο και περισσότερο, και με μεγαλύτερη ένταση, έκανε την εμφάνιση του το αίσθημα ότι οι πολιτικοί ήταν «όλοι οι ίδιοι» - έχοντας ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι να αποσυρθούν στην ιδιωτική ζωή. Η προσέλευση των ψηφοφόρων μειώθηκε απότομα. 

     Το κράτος, εν τω μεταξύ, μεταμορφώθηκε ριζικά. Τα μεταπολεμικά συστήματα «διοίκησης και ελέγχου», όπου το κράτος παρενέβη άμεσα για να επιδιώξει συγκεκριμένους κοινωνικούς και οικονομικούς στόχους, διαλύθηκαν. Στη θέση τους προέκυψαν νέοι ανεξάρτητοι, υπερεθνικοί ρυθμιστές, μονωμένοι από τον δημοκρατικό έλεγχο. Όλο και περισσότερο - ειδικά στην Ευρώπη - οι οργανισμοί αυτοί, όντες δικτυωμένοι διεθνώς, αναλαμβάνουν τον έλεγχο, βραχυκυκλώνοντας ταυτόχρονα τα σύνολα φιλελεύθερης πολιτικής.

     Εμφανιζόμενο ως άτρωτο για δύο δεκαετίες, το ρεύμα αυτό άρχισε να καταρρέει με την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. Το κράτος κινήθηκε για να προστατεύσει το κεφάλαιο με μια τεράστια διάσωση, μετατρέποντας μια οικονομική κρίση σε δημοσιονομική. Στην Ευρώπη ακολούθησε σκληρή λιτότητα, στην οποία τα σάπια σοσιαλδημοκρατικά κόμματα δεν είχαν απάντηση. Το 2011, ξέσπασαν ταραχές σε βρετανικές πόλεις.Τα κινήματα των πλατειών σάρωσαν την Ισπανία και την Ελλάδα · η αραβική άνοιξη έπληξε αυταρχικά καθεστώτα σε όλη τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Τα λαϊκιστικά κόμματα ανέβηκαν.

     Αριστεροί λαϊκιστές έδωσαν μια σύντομη λάμψη ελπίδας για μερικούς, αλλά απέτυχαν παταγωδώς. Συνθηκολόγησαν με τη νομισματική πολιτική της ΕΕ στην Ελλάδα. Κεντρικά κόμματα στην Ισπανία, την Ελλάδα την Πορτογαλία και την Ιταλία μοιράζονταν το ίδιο αριστερό όραμα.

     Η πανδημία του κορωνοϊού σκοτώνει τη νεοφιλελεύθερη τάξη πραγμάτων με τρόπο που η αριστερά δεν μπορούσε. Η ελεύθερη αγορά - υποτιθέμενη κατοικία τιτάνων της βιομηχανίας και των ανθεκτικών επιχειρηματικών κεφαλαίων - δεν μπορεί να επιβιώσει από τον ιό για πέντε λεπτά. Οι επενδυτές διαλύονται σε υστερία. Ο θεμελιώδης παραλογισμός των αγορών εκτίθεται καθώς τα αποθέματα μετακινούνται άγρια και συνεχώς.  Τα μετα-κυρίαρχα κράτη της Ευρώπης αντιμετωπίζουν τρομακτικές δυσκολίες. Ο ιός καταστρέφει τις κοινωνίες που έχουν ήδη καταστραφεί από μια δεκαετία λιτότητας που επιβάλλεται από την ΕΕ. Από την έκρηξη της οικονομικής κρίσης, η ΕΕ ζήτησε από τα κράτη μέλη να μειώσουν τις δαπάνες για την υγειονομική περίθαλψη ή να αναθέσουν υπηρεσίες σε εξωτερικούς συνεργάτες. Η ανθρωπιστική και οικονομική καταστροφή που εκτυλίθηκε στη Ιταλία - όπου οι θάνατοι από τον κορωνοϊό ξεπέρασαν την Κίνα - μαρτύρησε την εγκατάλειψη της ιερής ευθύνης της πολιτικής ελίτ από την παροχή ασφάλειας στον πολίτη. Η Ισπανία ακολουθεί καταπόδας. Η Ελλάδα, της οποίας το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης έχει καταρρεύσει εν μέσω της κρίσης που προκλήθηκε από την ευρω-λιτότητα, παρόλο που αντέδρασε γρήγορα και αποτελεσματικά, βγαίνει γονατισμένη οικονομικά. Και ο Χειμώνας έρχεται. Η ανταπόκριση της νεοφιλελεύθερης καρδιάς του κόσμου - τις Ηνωμένες Πολιτείες - δείχνει με μεγαλύτερη ακρίβεια πώς η νεοφιλελεύθερη τάξη καταρρέει σε αυτήν την κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία.

     Εν τω μεταξύ, τα μοντέλα διακυβέρνησης και ελέγχου αυτοσχεδιάζουν γρήγορα καθώς το ρυθμιστικό κράτος αποδεικνύεται ανεπαρκές για την αντιμετώπιση κρίσεων. Τα συστήματα παρακολούθησης και ελέγχου της Κίνας και της Νότιας Κορέας έχουν γίνει μοντέλα για τα δυτικά κράτη που αγωνίζονται να ξεπεράσουν το COVID-19. Τα σύνορα σφραγίστηκαν, ενώ αστυνομία και στρατοί αναπτύχθηκαν, εφαρμόζοντας την απομόνωση. Η θανάσιμη σήψη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι δύσκολο να εξαλειφθεί ξεγυμνώνοντας την αδυναμία των κρατών μελών να συνεργαστούν προς όφελος των πολιτών που υπηρετούν. Οι πεινασμένοι ηγέτες σε όλο τον κόσμο εκμεταλλεύτηκαν άμεσα την κρίση για να χαλιναγωγήσουν τις ατομικές ελευθερίες και να οδηγήσουν τις χώρες τους γρήγορα προς τον αυταρχισμό. Ο ισχυρός ηγέτης της Ουγγαρίας, Βίκτορ Ορμπάν, σκότωσε επίσημα τη δημοκρατία στη χώρα του, ψηφίζοντας ένα νομοσχέδιο που του επιτρέπει να αποφανθεί με διάταγμα, με πενταετή ποινή φυλάκισης για όσους αποφασίζει ότι διαδίδουν «ψευδείς» πληροφορίες. 

     Σε μια κοινωνία και ένα κράτος όπως εκείνο των Ηνωμένων Πολιτειών, οι ξεφτισμένοι κοινωνικοί δεσμοί και η βαθιά φτώχεια δεν αναμιγνύονται εύκολα με έλλειψη τροφίμων και δρακόντεια μέτρα περιορισμού. Οι σοβαρές κοινωνικές αναταραχές δεν φαντάζουν μακρινές. Ούτε είναι ξεκάθαρο πώς θα διεξαχθούν οι προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα τον Δεκέμβριο, παρά τις δηλώσεις του  Προέδρου Τραμπ ότι ο ιός θα είχε «εξαφανιστεί» έως τον Απρίλιο.

     Πράγματι, ίσως το πιο τρομερό ερώτημα που τίθεται από την πανδημία είναι: πώς μπορεί να λειτουργήσει η δημοκρατία όταν ο πολίτης παραμένει κολλημένος στο Netflix; Η καταπολέμηση της νόσου απαιτεί κοινωνική απομάκρυνση, αλλά η διαμόρφωση του μέλλοντος απαιτεί συλλογική δράση. 

     Το τέλος της ιστορίας έχει εξασθενήσει την πολιτική και κοινωνική μας ζωή, αφήνοντας τους περισσότερους από μας διασκορπισμένους και φοβισμένους ακόμη και πριν χτυπήσει ο Covid-19. Επείγουσα προτεραιότητα είναι να διασφαλιστεί ότι οι βασικές δημοκρατικές λειτουργίες διατηρούνται ή αποκαθίστανται το συντομότερο δυνατό - και να αποδειχθεί ότι η δημοκρατική συνέχεια συμβαδίζει με τη δημόσια υγεία.

     Μια λάμψη ελπίδας είναι οι χιλιάδες ανταποκρίσεις αμοιβαίας βοήθειας που ξεφυτρώνουν ως αντίδραση στην κρίση. Η βοήθεια δίνεται αυθόρμητα, σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητα από το κράτος και τα πολιτικά κόμματα. Μέσα από αυτές τις ομάδες, πολλοί άνθρωποι γνωρίζουν τους γείτονές τους για πρώτη φορά και ανακαλύπτουν εκ νέου τη βασική αρχή της αλληλεγγύης. Η αλλαγή αυτή θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει το εφαλτήριο μιας δημοκρατικής ανανέωσης με το πέρας της απομόνωσης.

* MSc European Governance, University of Luxembourg