Το έαρ της νηστείας

Παράδοξος ο τίτλος του κειμένου, ποιητικός ωστόσο. Έαρ είναι η άνοιξη, ο καιρός που όλα τα ζωντανά όντα βγαίνουν από τον λήθαργο του χειμώνα, αναγεννώνται, ανανεώνονται, καθώς μια νέα περίοδος αρχίζει, μια περίοδος όπου η ζωή δείχνει τη δύναμη και το κάλλος της και η φύση βρίσκει «την καλή και πιο γλυκιά της ώρα» (Διονύσιος Σολωμός). Το έαρ είναι η εποχή της χαράς, της ομορφιάς και της ζωής που σφύζει και ξεχειλίζει από παντού. Έτσι βλέπει και η Εκκλησία την περίοδο της Μ. Σαρακοστής:  σαν μια περίοδο ανοιξιάτικη, όπου ο άνθρωπος μπορεί να αναγεννηθεί και να ανανεωθεί πνευματικά, σαν μια ευκαιρία να αλλάξει, να μεταμορφώσει τη ζωή του, αναζητώντας το κάλλος μέσα του, στα πρόσωπα των συνανθρώπων του και σε όλη  δημιουργία. Κι όπως η Άνοιξη δείχνει τα σημάδια της με τον ζεστό καιρό, με την ανθοφορία των φυτών, με τη γέννηση των νέων ζώων και με τα τραγούδια των πουλιών, έτσι και η Σαρακοστή σημαίνεται κυρίως με τη νηστεία, αυτό το ορατό σημάδι της νέας πορείας που ανοίγεται μπροστά στον άνθρωπο, της έναρξης των πνευματικών αγώνων και της ρυθμίσεως της ζωής με κανόνες τέτοιους, που απελευθερώνουν από τα πάθη, τον εγωισμό, την πλεονεξία, τη μνησικακία, τον φθόνο και τις άλογες επιθυμίες. Το έαρ της νηστείας σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας ζωής για τον χριστιανό, η οποία στοχεύει στην κάθαρση της καρδιάς και του νου, ώστε σ’  αυτή την καθαρή καρδιά να λάμψει «το φως το αληθινόν, το φωτίζον πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον» (Ιωάν. 1,9). Η Άνοιξη είναι η ετοιμασία της φύσης να δεχτεί τις ζεστές ακτίνες του ηλίου και η νηστεία είναι η προετοιμασία του ανθρώπου, για να δεχτεί τις ακτίνες του Ηλίου της δικαιοσύνης, το Ιησού Χριστού. 

Πού βρίσκεται, όμως, η ομορφιά της νηστείας; Δεν είναι λίγοι οι χριστιανοί σήμερα που δυσανασχετούν και θεωρούν τη νηστεία περιττή ή και ξεπερασμένη ή πιστεύουν ότι σε μια εποχή που αποθεώνεται η κατανάλωση, η νηστεία είναι αδύνατη. Με άλλα λόγια, δεν μπορούν να δουν την ομορφιά της ούτε και να την κατανοήσουν ως απαρχή μιας νέας πορείας, μιας «ανοιξιάτικης» εποχής για τη ζωή τους. Ο άνθρωπος ο παραδομένος στην χωρίς όρια κατανάλωση, πράγματι δυσκολεύεται να κατανοήσει τη σημασία της νηστείας για την πνευματική του πορεία και την αναγέννηση της ζωής του. Διότι, για να έχει νόημα η νηστεία, πρέπει η ίδια η ζωή να γίνεται αντιληπτή όχι απλώς ως ένα βιολογικό γεγονός υποταγμένο στην τυχαιότητα, αλλά πρωτίστως ως δημιουργία του Θεού που έχει έναν υψηλό σκοπό. Αν σκοπός του ανθρώπου είναι το «φάγωμεν και πίωμεν, αύριον γαρ αποθνήσκομεν», τότε η νηστεία δεν έχει κανένα νόημα, αφού όλα αποσκοπούν στην επιβίωση και στην ευμάρεια, στον υλοζωισμό. Αντίθετα, αν πιστέψουμε ότι η ζωή έχει υψηλότερο νόημα και σκοπό, τότε η νηστεία, σαν ένας τρόπος κατάκτησης αυτού του σκοπού είναι εξεχόντως σημαντική. Η ομορφιά της νηστείας βρίσκεται ακριβώς στον ρόλο της αναφορικά με την πνευματική ωρίμαση του ανθρώπου και την επίτευξη του τελικού του σκοπού, που για τον χριστιανό είναι να γίνει συνειδητό μέλος της Εκκλησίας, να ζει τη ζωή της Εκκλησίας και ζώντας ως μέλος της, να αγαπήσει τον Θεό και τους ανθρώπους. Για να φτάσει, όμως, κάποιος σ’ αυτή την αγάπη, πρέπει να νικήσει τον εγωισμό του και τα πάθη του, αυτά που τον καθηλώνουν, τον δεσμεύουν και δεν τον αφήνουν να δει πέρα από το «εγώ» του, πέρα από τις επιθυμίες και τις ορμές του, πέρα από τα ένστικτά του. Ο άνθρωπος που θέλει να ζήσει την πνευματική ζωή και να αγαπήσει αληθινά τον Θεό και τους συνανθρώπους του, είναι ανάγκη να νικήσει το εγώ του, το θέλημα και τις άλογες επιθυμίες του, πράγμα που απαιτεί τη δυνατότητα επιβολής πάνω τους και ελέγχου του εαυτού. Η νηστεία είναι ακριβώς αυτό το μέσον, για να μάθει κανείς να εγκρατεύεται και να νικά τον εαυτό του. Είναι ένα μέσον κάθαρσης, αφού, όπως γράφει ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, «διὰ καθαρότητα ψυχῆς ἐνομοθετήθη ἡ νηστεία». Είναι δηλονότι η αρχή της μετάνοιας, δηλαδή της μεταστροφής του νου, είναι «το άνθος της μετανοίας». Γράφει ο Μ. Βασίλειος ότι όπως το λάδι δίδει δύναμη στον αθλητή, έτσι και η νηστεία δυναμώνει αυτόν που ασκεί την ευσέβεια (Περὶ νηστείας, Λόγος Β΄, 31, 185,30). Δύσκολο, ωστόσο, ετούτο το έργο, όχι όμως και ακατόρθωτο. Γιατί στον αγώνα του αυτόν ο πιστός χριστιανός δεν είναι μόνος. Δίπλα του βρίσκεται ο Θεός, που βλέπει τον αγώνα του και του συμπαραστέκεται. 

Η υμνολογία της Εκκλησίας κάνει λόγο για τη «φαιδράν νηστείαν», δηλαδή για τη χαρούμενη, τη «χαμογελαστή», την πρόσχαρη νηστεία. Αυτό σημαίνει ότι νηστεία δεν σημαίνει κατήφεια, θλίψη και λύπη ή θυμό, δεν νηστεύουμε δηλαδή με το ζόρι, αλλά σπεύδουμε στον αγώνα της νηστείας με χαρά, όπως ακριβώς ο αθλητής που εγκρατεύεται και προπονείται, δίχως να δυσανασχετεί, γιατί γνωρίζει ότι μόνον έτσι μπορεί να φτάσει στον σκοπό του, τη νίκη. Για τον ίδιο λόγο και η νηστεία είναι «φαιδρά». Γιατί ο νηστεύων γνωρίζει ότι μόνο «προπονούμενος», με τη νηστεία ως όργανο και μέσον, θα φτάσει στον σκοπό του, δηλαδή να ζήσει τη ζωή του πνεύματος, να γίνει οικητήριο του Αγίου Πνεύματος, «δαιτυμόνας φαιδρός της θείας Βασιλείας» και να φτάσει στην εορτή των εορτών, τον Σταυρό και την Ανάσταση του Χριστού.  Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό τροπάριο από την υμνολογία της Μ. Σαρακοστής: «Ἡλίου φαιδρότερον Νηστεία ἀναλάμψασα ἡ πολύφωτος χάρις,  εὐαγγελίζεται  πᾶσι τοῦ Σταυροῦ τὰς ἀκτῖνας καὶ τὰς αὐγάς τοῦ τιμίου Πάθους, καὶ τῆς Ἀναστάσεως τὴν ἡμέραν τὴν σωτήριον. Σκοπός της νηστείας, που η πολύφωτη χάρη της έλαμψε πιο χαρούμενη και πιο λαμπρή κι από τον Ήλιο, λέει το τροπάριο, είναι να διακηρύσσει σε όλους το χαρμόσυνο άγγελμα ότι πορευόμαστε προς τις ακτίνες του Σταυρού, την αυγή του Θείου Πάθους και τη σωτήρια ημέρα της Ανάστασης. Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί η Εκκλησία ομιλεί για «το έαρ της νηστείας» και γιατί η νηστεία είναι «φαιδρά»: όλα ερμηνεύονται και φωτίζονται από τη χαρμολύπη του Σταυρού και το φως της Ανάστασης του Χριστού.  

Πώς, όμως αντιλαμβάνεται η Εκκλησία τη νηστεία; Βεβαίως όχι μόνο ως αποχή από κάποιες τροφές. Αυτό το κάνουν και όσοι είναι σε δίαιτα και μάλιστα το κάνουν πολύ καλά, αφού έχουν στόχο το αδυνάτισμα για λόγους εξωτερικής ομορφιάς ή την καλυτέρευση υγεία τους, υπακούοντας είτε στον διατροφολόγο είτε στον γιατρό τους. Για την Εκκλησία υπάρχει η σωματική, υπάρχει όμως και η πνευματική νηστεία. Παραθέτω και πάλι ένα τροπάριο από αυτά που ψάλλονται αυτή την περίοδο της Μ. Σαρακοστής: «Νηστεύοντες ἀδελφοὶ σωματικῶς, νηστεύσωμεν καὶ πνευματικῶς, λύσωμεν πάντα σύνδεσμον ἀδικίας, διαρρήξωμεν στραγγαλιάς βιαίων συναλλαγμάτων· πᾶσαν συγγραφήν ἄδικον διασπάσωμεν, δώσωμεν πεινῶσιν ἄρτον, καὶ πτωχοὺς ἀστέγους εἰσαγάγωμεν εἰς οἴκους, ἵνα λάβωμεν παρὰ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ, τὸ μέγα ἔλεος.». Δεν φτάνει, μας λέγει ο υμνογράφος, να νηστέψουμε σωματικά. Πρέπει να νηστέψουμε και πνευματικά, που σημαίνει: να μην αδικούμε, να μη λύνουμε τις διαφορές μας με τη βία, να βοηθούμε τους πεινασμένους, να βρούμε στέγη για τους αστέγους. Η πνευματική νηστεία, επομένως, συνδέεται με τα καλά έργα. Ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης γράφει σχετικά: «Υπάρχει λοιπόν και νηστεία που δεν αφορά το σώμα και εγκράτεια που δεν γίνεται με υλικά μέσα, και είναι η αποχή από τα κακά, η οποία στρέφεται γύρω από την ψυχή, και χάριν της ψυχής θεσμοθετήθηκε για μας η αποχή από τα φαγητά. Νηστέψετε, επομένως, από την κακία, δείξετε εγκράτεια απέναντι στην επιθυμία των πραγμάτων που δεν είναι δικά σας, κρατηθείτε μακριά από το άδικο κέρδος, σκοτώστε τη φιλαργυρία του διαβόλου, μη βάζετε στο σπίτι σας τίποτε που να προέρχεται από βία και αρπαγή. Γιατί ποιο είναι το όφελος, αν δεν βάλεις κρέας στο στόμα σου, αλλά δαγκώνεις με την κακία τον αδελφό σου;  Ή ποια είναι η ωφέλειά σου, αν δεν φάγεις τα δικά σου και πάρεις άδικα όσα ανήκουν στον φτωχό;» (Περί ευποιΐας, 9, 49, 6-15).   Και ο Μέγας Αθανάσιος γράφει ότι «δεν έχει κανένα όφελος η νηστεία, αν κακολογήσεις κάποιον ή τον λυπήσεις ή τον διαβάλεις ή μνησικακήσεις ή κάνεις άλλες αισχρές πράξεις»(Πρὸς Ἀντίοχον, 2,16,27). Αλλά και ο Μ. Βασίλειος γράφει ότι «η νηστεία δεν είναι μόνο η ευκαιρία για αποχή από τις τροφές αλλά και για απαλλαγή από τα αμαρτήματα» (Περί νηστείας, Λόγος Γ΄, 31, 1508, 12). 

Πολλά θα μπορούσε να πει κανείς για το έαρ της νηστείας, γι’ αυτό το «πνευματικό θέρος» (Χρυσόστομος) και το φάρμακο του σώματος, όπως το αποκαλεί ο Μ. Αθανάσιος. Σαν έναρξη ενός νέου τρόπου ζωής, μακριά από τον εγωισμό, την πλεονεξία, την υπερκατανάλωση και τα πάθη πρέπει να δούμε την περίοδο της νηστείας. Να τη ζήσουμε όχι με κατήφεια, όχι με μιζέρια, αλλά με φιλότιμο, με χαρά, με χαμόγελο και πνευματική λεβεντιά. Και θα τη ζήσουμε έτσι, αν τη δούμε στην προοπτική του Σταυρού και της Ανάστασης του Χριστού. Κι όπως λέει με λόγο ποιητικό ο Μ. Βασίλειος: «Πλησίασε γρήγορα τη δωρεά της νηστείας. Παλιό δώρο είναι η νηστεία, δώρο που δεν παλιώνει και δεν γερνάει, αλλά ανανεώνεται συνεχώς και ξανανθίζει ακμαίο» (Περί νηστείας, 31, 165,31). 

Φωτογραφία από Prierlechapelet από το Pixabay