«Δεν ξεχνώ» εκείνο το τραγούδι για την Κύπρο

Του Θανάση Γιαπιτζάκη

Το 1976 στείλαμε στη Γιουροβίζιον ένα αξέχαστο μουσικό αριστούργημα - που ήταν πέρα ως πέρα ελληνικό. Τραγούδι με ελληνικούς στίχους, με ελληνικού χρώματος μουσική, και, κυρίως, με ελληνικό θέμα: Την θηριωδία της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. Σε μια μεταγενέστερη εποχή - επιλήσμονη σαν τη δικιά μας, που εμείς τώρα ονομάζουμε την Αμμόχωστο Φαμαγκούστα για να προκύψει περισσότερη τηλεθέαση ή που λέμε τις πρόσφατες διεθνείς συναντήσεις Ερτογάν – Μητσοτάκη ότι γίνονται «σε ήρεμες θάλασσες» - το τραγούδι εκείνο έρχεται και παίρνει τη θέση του στη μέση του νου μας. Σαν άλλοτε.

      Οι συγκυρίες μάς φέρνουν στην Ολλανδία, σε μια πόλη που την έχουμε ταυτίσει με επιλύσεις διαφορών. Στη Χάγη. Μόνο που το 1976 η προσφυγή μας και το αίτημά μας για δικαιοσύνη δεν γινόταν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης αλλά στο Παλαί ντε Σπορ της Χάγης, στο Μουσικό τότε Φεστιβάλ της Γιουροβίζιον. Το τραγούδι που θα εκπροσωπούσε τότε την Ελλάδα λεγόταν «Panaghia mou Panaghia mou» και ήταν η μόνη παραχώρηση που κάναμε να γραφεί ο τίτλος με λατινικά γράμματα, γιατί όλα τα άλλα, ο μουσικός ήχος, τα λόγια του τραγουδιού, το μοναδικό όργανο επί σκηνής, το μαύρο φόρεμα της τραγουδίστριας, ο μαέστρος που θα διεύθυνε τη μεγάλη ορχήστρα, η ίδια η τραγουδίστρια, όλα θύμιζαν Ελλάδα.    
 

      «Ήταν η συμμετοχή μας στο φεστιβάλ της Γιουροβίζιον του 1976» θυμάται η Μαρίζα Κωχ, που έχει Γερμανό πατέρα και Ελληνίδα μητέρα.

      «Ένα ανοιξιάτικο βράδυ του 1976 με παίρνει τηλέφωνο ο Μάνος Χατζιδάκις. Μου φάνηκε παράξενο, γιατί δεν ήμουν στην ομάδα των τραγουδιστών του. Και μου λέει με τη γνωστή του προφορά: «Μαγίζα, το πγωί δέκα η ώγα, θα μου φέρεις ένα τραγούδι διαμαρτυρίας για την Κύπρο. Γιατί μ’ αυτό θα λάβουμε μέρος στη Γιουροβίζιον».

      «Ήταν τόση η χαρά μου, που δεν του είπα αν μπορέσω ή δεν μπορέσω μέσα σε ένα βράδυ να γράψω το τραγούδι αυτό. Αμέσως μου ήρθε η ιδέα, αφού ήταν τραγούδι θρήνος, να βασιστώ στο «Παναγιά μου, Παναγιά μου, παρηγόρα την καρδιά μου», στο Ηπειρώτικο μοιρολόι. Και σε συνεργασία με τον Μιχάλη Φωτιάδη απ’ τη Θεσσαλονίκη, αρχίσαμε - δια τηλεφώνου - να φτιάχνουμε τον στίχο. Την άλλη μέρα το πρωί, δέκα η ώρα, του πάω ένα ηχογράφημα, πρόχειρο γραμμένο, στο σπίτι. Το δέχεται με ενθουσιασμό και το στέλνει. Ο Κώστας Φέρρης έκανε ένα φιλμ στον Μυστρά, κι ήταν ο προπομπός. Όταν το είδαν αυτό (το φιλμ) στην Ευρώπη οι μετανάστες - οι εργάτες οι Τούρκοι που βρισκόντουσαν εκεί - προγραμματίζουν μια διαδήλωση έξω από το μέγαρο εκείνο που θα γινόταν το φεστιβάλ, τέτοιας έκτασης συγκεντρώθηκαν, έγραψαν τότε, 60.000 Τούρκοι, διαμαρτυρόμενοι για τα λόγια του τραγουδιού, που η πραγματικότητα ήταν - αλλά και ήταν αυτό που δεν ήθελαν εκείνοι να φανεί. Η Ασφάλεια του Θεάτρου, του Μεγάρου, μας ενημέρωσε ότι δεν μπορούσε να εγγυηθεί την ασφάλεια της ελληνικής συμμετοχής, γιατί η διαδήλωση που γινόταν απέξω, αλλά και ένας ελεύθερος σκοπευτής που βρέθηκε μέσα στο Μέγαρο, δεν τους έδινε τη βεβαιότητα ότι δεν θα συμβεί κάτι εις βάρος μας. Υπέγραψα ότι με δική μου ευθύνη βγαίνω στη σκηνή, κι έτσι μπόρεσε και μεταδόθηκε το τραγούδι».

      Αυτά ανέφερε σχετικά η Μαρίζα Κωχ, όταν κάποτε παρουσίασαν τα τεκταινόμενα της ζωής της. Να πούμε εδώ ότι μπορεί να υπέγραψε τότε την υπεύθυνη δήλωση της προσωπικής της ευθύνης, όμως φορούσε και αλεξίσφαιρο γιλέκο κάτω από το μαύρο φόρεμά της σε όλη τη διάρκεια του τραγουδιού.

      Το επίμαχο για τους εισβολείς Τούρκους ελληνικό τραγούδι - καταγγελία, που το δημιούργησαν μες σε μια νύχτα ο Μιχάλης Φωτιάδης και η Μαρίζα Κωχ, έλεγε τα εξής:
      «Κάμπος γεμάτος πορτοκάλια, όι όι, μάνα μου! | που πέρα ως πέρα απλώνετ’ η ελιά. | Γύρω χρυσίζουν τ’ ακρογιάλια, όι όι, μάνα μου! | και σε θαμπώνει, θαμπώνει η αντηλιά. | Στον τόπο αυτό όταν θα πάτε, όι όι, μάνα μου! | σκηνές αν δείτε, αν δείτε στη σειρά, | δεν θα ’ναι κάμπινγκ για τουρίστες, όι όι, μάνα μου! | θα ’ναι μονάχα, μονάχα προσφυγιά. | Κι αν δείτε ερείπια γκρεμισμένα, όι όι, μάνα μου! | δεν θα ’ναι απ’ άλλες, απ’ άλλες εποχές. | Από ναπάλμ θα ’ναι καμένα, όι όι, μάνα μου! | Θα ’ναι τα μύρια χαλάσματα του χτες. | Κι αν δείτε γη φρεσκοσκαμμένη, όι όι, μάνα μου! | δεν θα ’ναι κάμπος, κάμπος καρπερός. | Σταυροί θα είναι φυτεμένοι, όι όι, μάνα μου! | που τους σαπίζει, σαπίζει ο καιρός. | Παναγιά μου, Παναγιά μου, | παρηγόρα την καρδιά μου!»
      Το τραγούδι ήταν κατακραυγή ενάντια στην τουρκική εξωτερική πολιτική. Η Τουρκία κατέχει παράνομα μέχρι σήμερα το 37% του νησιού και η Λευκωσία απομένει, μετά το Βερολίνο, η μόνη διηρημένη πρωτεύουσα στην Ευρώπη.

      Και να παραθέσω εδώ λίγα σχετικά νέα, που αρνούνται να παλιώσουν ή να μείνουν αγνοημένα από τότε, μέσα στο χρονοντούλαπο:

      Ο αλλοτινός τραγουδιστής των Τσαρμς Μάικ Ροζάκης διηύθυνε την ορχήστρα. Το «Παναγιά μου, Παναγιά μου» ήταν η δεύτερη συμμετοχή που εκπροσωπούσε την Ελλάδα στο διαγωνισμό, μετά το ντεμπούτο της στη Γιουροβίζιον την Άνοιξη του μοιραίου για την Κύπρο 1974. Επίσης, η Ελλάδα δεν συμμετείχε την επόμενη χρονιά, το 1975, σαν ένδειξη διαμαρτυρίας τότε για την εισβολή στην Κύπρο, στο ντεμπούτο της Τουρκίας στη Γιουροβίζιον. Στο τέλος της ψηφοφορίας το 1976 λοιπόν, η ελληνική συμμετοχή έλαβε 20 βαθμούς, τερματίζοντας στη 13η θέση στα δεκαοκτώ τραγούδια. Τους περισσότερους βαθμούς μάς τους έδωσαν η Γαλλία (8), η Ιταλία (5) και η Φινλανδία (4). Αλλά ούτε σαν στόχος ενημέρωσης πέτυχε πολλά, αφού οι περισσότεροι ευρωπαίοι δημοσιογράφοι δεν ανέφεραν τα νοήματα των στίχων. Η τουρκική τηλεόραση έδειξε τον τελικό, αλλά όχι και την Ελλάδα, βάζοντας - στη θέση της ελληνικής συμμετοχής - το εθνικιστικό τραγούδι «Memleketim», που σήμαινε «Η πατρίδα μου» και που είχε χρησιμοποιηθεί κατά την εισβολή.

      Το 2014 η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδίκασε στην Τουρκία να πληρώσει 90 εκατομμύρια ευρώ για την εισβολή, για τους θανάτους και για την καταστροφή που προκάλεσε. Η Τουρκία αρνήθηκε να πληρώσει το ποσό. Το τίμημα της εισβολής σε αριθμούς είχε ως εξής: Νεκροί,  Έλληνες 4.500 - 6.000, Τούρκοι 1.500 - 3,500. Αγνοούμενοι, Έλληνες 1.000 - 1.100, Τούρκοι 803.

      Το θέμα της Κύπρου παραμένει άλυτο μέχρι σήμερα. Εδώ, λίγη ιστορική αναδρομή δεν βλάπτει. Κι έχουμε λοιπόν: Η ελληνική Κύπρος ανήκε στην βυζαντινή επικράτεια. Μετά καταλήφθηκε από τους Τούρκους και έμεινε στην κατοχή τους τετρακόσια χρόνια. Το 1878 η Τουρκία έδωσε την Κύπρο στη Μεγάλη Βρετανία που την είχε σαν αποικία της μέχρι το 1960. Οι Άγγλοι προσπάθησαν να πείσουν τους Έλληνες της Κύπρου ότι δεν ήταν Έλληνες. Η Τουρκία επίσημα αποδέχτηκε την απώλεια της Κύπρου, το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάννης. Το 1950 οι Κύπριοι ψήφισαν δημόσια την ένωσή τους με την Ελλάδα σε ποσοστό 95,71%. Η Βρετανία τους αγνόησε. Το 1959 οι Ηνωμένες Πολιτείες κάλεσαν τους πρωθυπουργούς της Ελλάδας (Κ.Καραμανλής) και της Τουρκίας (Α.Μεντερές) να υπογράψουν την ανεξαρτησία της Κύπρου. Οι συμφωνίες Λονδίνου-Ζυρίχης δήλωσαν ότι η Τουρκία θα είχε την αντιπροεδρία και θα γινόταν εγγυήτρια δύναμη για την Κύπρο (μαζί με την Ελλάδα και την Βρετανία) - αν και είχε επίσημα αποδεχτεί την απώλεια του νησιού! Το 1974 οι Ηνωμένες Πολιτείες είπαν στο «ανδρείκελο» της ελληνικής χούντας Δημήτρη Ιωαννίδη να προκαλέσει μια ανατροπή στην Κύπρο (για να μοιραστεί το νησί). Η Τουρκία εισέβαλε μέσα σε πέντε μέρες παραμερίζοντας τη μάσκα της εγγυήτριας δύναμης, ενώ η ελληνική χούντα απέσυρε τις παράκτιες δυνάμεις από τα βόρεια, σαν μέρος της προδοσίας που οργάνωσαν ο Χένρυ Κίσινγκερ (Ηνωμένες Πολιτείες), Δημήτρης Ιωαννίδης (Ελλάς), Μπουλέντ Ετσεβίτ (Τουρκία). Η παγκόσμια πολιτική κοινότητα αδιαφορεί, καθώς μέχρι σήμερα η Τουρκία κατέχει παράνομα - όπως είπαμε - το 37% της Κύπρου.

      Και μια σημειολογική λεπτομέρεια εδώ, στο τέλος: Η Μαρίζα Κωχ σε όλη τη διάρκεια του τραγουδιού είχε τα χέρια της χαμηλά. Αυτό ήταν εντολή του Μάνου Χατζιδάκι από την Αθήνα. Της είχε πει: «Θα ανοίξεις τα χέρια σου μόνο στο τέλος του τραγουδιού, για να εκφράσεις τον θρήνο μας για την Κύπρο».

      Το «Δεν ξεχνώ», που το έχω βάλει με εισαγωγικά στην αρχή του τίτλου της αναφοράς μου στη μουσική εκείνη προσπάθεια, ανήκει στον Νίκο Δήμου, όπως του ανήκει και η ιδέα του σκίτσου «της διχοτομημένης με αίμα Κύπρου». Κυρίως το σκίτσο. Το σκίτσο αυτό παραμένει μια πασίγνωστη εικόνα, που όπως πιστεύουμε είναι η πιο γνωστή πολιτική εικόνα της τελευταίας 50ετίας, αφού υπάρχει και η άποψη ότι περιγράφει το ιδρυτικό γεγονός, το ιδρυτικό τραύμα της Μεταπολίτευσης, που ήταν η τουρκική εισβολή στην Κύπρο.

      Αλλά το «Δεν ξεχνώ» όπως λέει ο ίδιος ο δημιουργός του «δεν αφορά μόνο την εισβολή του 1974, αλλά και όλες τις ευκαιρίες για την επίλυση του Κυπριακού που χάθηκαν μέχρι το 1974, όπως και πολλές άλλες ευκαιρίες που χάθηκαν έκτοτε έως σήμερα. Είναι μια διαρκής υπόμνηση για τις διαχρονικές ευθύνες που υπάρχουν στο Κυπριακό. Επομένως, το σύνθημα και η εικόνα, ακόμη και το παλιό εκείνο τραγούδι στη Γιουροβίζιον, είναι σαν να συμπυκνώνουν όχι μόνο το τραύμα του 1974, αλλά και τη συνολική Ιστορία του Κυπριακού από το 1960 μέχρι σήμερα».