Το Βατερλώ δυο μεγαλείων

της Γεωργίας Καρβουνάκη

Όπου κι αν πάω η Ιστορία βρίσκεται εμπρός μου. Της χρωστάω ή μου χρωστάει; Μάλλον και τα δύο. Εγώ της χρωστάω περισσότερη μελέτη κι εκείνη την εισαγωγή μου στο πανεπιστήμιο. Έκτοτε, όπου τη συναντήσω, την αναγνωρίζω, την ακριβοχαιρετώ και τη θωπεύω μπας και αποκατασταθούν οι σχέσεις μας, πάντα προς όφελός μου, διότι εκείνη παραμένει παγερά αδιάφορη.

Είδαμε στο προηγούμενο πόνημα «Τα μυστικά του νεσεσέρ της Παυλίνας Βοναπάρτη - Μποργκέζε» πώς από ένα γυναικείο αξεσουάρ της ματαιοδοξίας περνά ένα μέρος της Ιστορίας, έστω και σε ροζ απόχρωση. Ένα άλλο κομμάτι δημόσιας ιστορίας είναι η τέχνη και, μάλιστα, αυτή που βρίσκεται σε κοινή θέα στους δρόμους. Στην προκειμένη περίπτωση ένα άγαλμα, που βρίσκεται μπροστά από τη Γκαλερί Μοντέρνας Τέχνης της Γλασκώβης, τη λεγόμενη GoMA -κατά το MoMA της Νέας Υόρκης. Στέκεται υπερήφανα πάνω στο βάθρο του, φορώντας έναν κώνο στο κεφάλι, ένας ήρωας της ευρωπαϊκής ιστορίας που, όταν μου είπαν ότι είναι ο Duke Wellington, έπαθα μια σύγχυση διότι, λόγω των επιδόσεών μου στην ιστορία,  ηχούσε το ίδιο με το Duke Ellington, δηλαδή με το όνομα του δούκα της τζαζ.

Μπράβο!, σκέφτηκα. Οι Σκωτσέζοι ξέρουν να τιμούν τους μεγάλους καλλιτέχνες  αλλά γιατί έφιππος και λευκός ένας μαύρος πιανίστας της τζαζ; Ίσως να ήταν απλά μια ακόμη ιδιοτροπία της «μεγάλης τραγωδίας που ονομάζουμε μοντέρνα τέχνη» μπροστά στον ναό της και, με τον κώνο στο κεφάλι, κάτι θα ήθελε να πει ο δημιουργός του, ότι τάχα η μουσική... κ.λπ. Έχω εγώ εξηγήσεις για τα πάντα!

Τον φωτογράφισα αν φας, προφίλ, με φόντο το GoMA, με φόντο το γυάλινο κτήριο απέναντι, με ένα περιστέρι να τον κουτσουλάει στον ώμο, με δυο περιστέρια να χαριεντίζονται πάνω στον κώνο και έφυγα.

Μήνες αργότερα, όταν επισκέφτηκα ξανά το GoMA, πήγα να χαιρετήσω τον Δούκα μου και είδα ότι υπήρχε και δεύτερος κώνος, στο κεφάλι του αλόγου αυτή τη φορά. Το να ψάξω να βρω τι συμβαίνει ήταν, πλέον, μονόδρομος για μένα.

Πρώτη ψυχρολουσία που πήρα ήταν το ότι δεν επρόκειτο για τον αγαπημένο μου πιανίστα και η διαφορά στο όνομα ήταν ένα W, γράμμα που θα συναντήσουμε παρακάτω ως αρχικό ενός τόπου, που είναι συνώνυμο της απόλυτης ήττας, στον οποίο έγινε η διασημότερη μάχη της ευρωπαϊκής ιστορίας και η έκβασή της καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τον ευρωπαϊκό χάρτη. Η δεύτερη ήταν που δεν θυμόμουν ποιος ήταν ο Ουέλινγκτον αν και το όνομά του μου ήταν οικείο, ίσως και λόγω του Έλινγκτον. Η τρίτη ήταν το ότι ναι μεν είχα δει τον κώνο αλλά δεν υποψιάστηκα την άλλη μάχη που διεξαγόταν στη σύγχρονη εποχή, αυτήν της αφαίρεσης και επαναφοράς του κώνου στο κεφάλι του Δούκα.

Ιδού, λοιπόν! Σύμφωνα με τον ταξιδιωτικό οδηγό Lonely Planet, το άγαλμα του Άρθουρ Ουέλσλεϊ, 1ου δούκα του Ουέλινγκτον, είναι ένα από τα δέκα πιο παράξενα αξιοθέατα του κόσμου. Είναι έργο του Ιταλού γλύπτη Κάρλο Μαροκέτι και στέκεται εκεί από το 1844.

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα με τη σειρά. Ο Άρθουρ Ουέλσλεϊ δεν ήταν δούκας από τα γεννοφάσκια του αν και ήταν αριστοκρατικής καταγωγής. Ήταν ένας προτεστάντης Αγγλο-Ιρλανδός, γεννημένος στο Δουβλίνο το 1769, που έκανε λαμπρή στρατιωτική καριέρα, η οποία έφτασε στο ζενίθ της το 1815 όταν, ηγούμενος των δυνάμεων του Έβδομου Συνασπισμού και με τη συμμετοχή των Πρώσων, νίκησε τον αδελφό της ζωηρής Παυλίνας, τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, με πεδίο μάχης το Waterloo, το γνωστό μας Βατερλώ του σημερινού Βελγίου. Σαν Waterloo το τραγούδησαν ακόμη και οι αλήστου μνήμης Abba τη δεκαετία του ‘70, σαν μια αλληγορία για τη χαμένη μάχη, του έρωτα αυτή τη φορά. 

Η δυναμική επιστροφή του Ναπολέοντα στη γαλλική πολιτικοστρατιωτική σκηνή τον Μάρτιο του 1815 σήμανε συναγερμό ανάμεσα στους ισχυρούς και μη της Ευρώπης, καθότι οι στόχοι του ήταν σαφείς: επιθυμούσε διακαώς την εξουσία όχι μόνον εντός των γαλλικών ορίων αλλά και σε ολόκληρη της Ευρώπη. Ο Έβδομος Συνασπισμός δημιουργήθηκε με βρετανική πρωτοβουλία και του Βοναπάρτη του έμεινε ο περήφανος αλλά αποδεκατισμένος στη Ρωσία γαλλικός στρατός και τα απολειφάδια της Ευρώπης σαν σύμμαχοι, δηλαδή όσοι ελάχιστοι μιλούσαν γαλλικά και μπορούσαν να συνεννοηθούν μαζί του, μεταξύ των οποίων και οι οικοδεσπότες της μάχης Βέλγοι.

Οι δυνάμεις του Έβδομου Συνασπισμού συγκεντρώθηκαν απειλητικά στα βορειοανατολικά σύνορα της Γαλλίας και ο Ναπολέων το πάλεψε διπλωματικά αλλά μπροστά στον κίνδυνο να εισβάλουν οι στρατιές των Ευρωπαίων στη Γαλλία προτίμησε να επιτεθεί ο ίδιος.

Ο Ουέλινγκτον, έχοντας εξασφαλίσει τόσο τη συμμαχία των ισχυρών της ηπείρου όσο και γερή χρηματοδότηση από τον μέγα χορηγό της μάχης, γνωστό και μη εξαιρετέο διακινητή κεφαλαίων, Νάθαν Ρότσιλντ -ναι, τον γνωστό, έναν από τους πέντε γιους του Γερμανοεβραίου τραπεζίτη-ιδρυτή του Οίκου- δεν κάθισε να σκάσει. Όπου γάμος και χαρά πρώτος ο μέγας στρατάρχης. Τίμησε και τον χορό της δούκισσας του Ρίτσμοντ και εκεί ήταν που έλαβε τα νέα για τις κινήσεις του Ναπολέοντα, κάπου μεταξύ τυρού, αχλαδίου και του καθιερωμένου κοτιγιόν.

Η μεγαλύτερη εξυπνάδα του Ουέλινγκτον ήταν, εκτός της αξεπέραστης στρατιωτικής τακτικής που τον είχε αναδείξει και σε προηγούμενα πολεμικά ιβέντς, το ότι άφησε να διαρρεύσει η αλήθεια για το στράτευμά του: ήταν απλά αξιοθρήνητο! Μπορεί ο Ρότσιλντ να έβαλε βαθιά το χέρι στην τσέπη για να τους ράψει στολές στους καλύτερους μόδιστρους, να τους στείλει σε μεγάλες ποσότητες φυσίγγια και πυρίτιδα που οι περισσότεροι δεν ήξεραν να χρησιμοποιήσουν, να τους έχει πλούσιο σε βιταμίνες και ιχνοστοιχεία πρωινό και αφράτη πουτίγκα για ντιζέρ τ αλλά έως εκεί.

Αυτά τα στοιχεία ο Ναπολέων τα εκτίμησε δεόντως και άγγιξαν τα μύχια της ματαιόδοξης καρδιάς του αλλά αποδιοργάνωσαν το μυαλό του.

Παράλληλα, οι Βρετανοί κυκλοφόρησαν φήμη, που μέχρι σήμερα είναι ισχυρή, ότι ο Βοναπάρτης ήταν κοντός, πράγμα εντελώς αναληθές αφού ο Ναπολέων είχε ύψος 1,70 που, ειδικά για την εποχή του, κάθε άλλο παρά κοντό τον έλεγες. Όμως, αυτό λειτούργησε θετικά στην ψυχολογία και τα ρατσιστικά αισθήματα των συμμαχικών στρατευμάτων που, ως φαίνεται, θεώρησαν πιο εύκολο αντίπαλο ένα στράτευμα του οποίου ηγείται ένας «κοντός» και, σε συνδυασμό με τις βεβιασμένες κινήσεις των Γάλλων και την εξαίρετη στρατιωτική ηγεσία του Ουέλινγκτον, ο Έβδομος Συνασπισμός εισέβαλε νικηφόρα στη Γαλλία. Κατά συνέπεια, αυτό το τελευταίο κομμάτι καριέρας του Βοναπάρτη διήρκεσε μόλις 100 ημέρες. Αμέσως μετά το Βατερλώ κατέληξε εξόριστος στο νησί της Αγίας Ελένης, όπου πέθανε το 1821.

Αντίθετα, ο Ουέλινγκτον πήρε τον τίτλο -και τα προνόμια- του δούκα και ιδρυτή του Οίκου Ουέλινγκτον και τιμήθηκε ακόμη και στην Ισπανία από τον βασιλιά Φερδινάνδο VII, παίρνοντας και μέρος από τα λάφυρα των Γάλλων. Το παράστημα και η αρρενωπότητά του ήταν πρότυπο για κάθε άντρα της εποχής, το καπέλο και το λευκό του παντελόνι έγιναν μόδα ενώ ενέπνευσε τους ζωγράφους και γλύπτες του κλασικισμού, οι οποίοι τον απαθανάτισαν σε πόζες ανάλογες της αξίας του. Ένας από αυτούς ήταν και ο Κάρλο Μαροκέτι, που φιλοτέχνησε το άγαλμα που κοσμεί το προαύλιο της Γκαλερί Μοντέρνας Τέχνης της Γλασκώβης.

Ο Ουέλινγκτον έδρεψε δάφνες και στον πολιτικό στίβο της Μεγάλης Βρετανίας, όπου κατέλαβε κάθε πιθανό και απίθανο στρατιωτικό και πολιτικό τίτλο και έγινε δυο φορές ένοικος του αριθμού 10 της οδού Ντάουνινγκ, σαν πρωθυπουργός. Αυτό δεν τον εμπόδισε να έχει και την πλούσια προσωπική ζωή του. Από το 1806, είχε αφήσει τη νεαρή σύζυγό του Κίττυ Πάκεναμ να τον περιμένει να κατατροπώσει μερικούς ακόμη εχθρούς. Η σύζυγος, όμως, μάθαινε και τα νέα για τις ρομαντικές του περιπέτειες και έπεσε σε βαριά κατάθλιψη, διότι άντρα είχε και άντρα δεν χάρηκε. Παρόλα αυτά απόκτησαν δυο γιους και ο θάνατος της Κίττυ από καρκίνο το 1831 προκάλεσε στον λόρδο τεράστια θλίψη που επιδεινώθηκε όταν λίγο αργότερα πέθανε και η τρυφερή του φίλη, η χρονικογράφος Χάριετ Άρμπουθνοτ, με τον σύζυγο της οποίας κατέληξε να ζήσουν μαζί μέχρι το τέλος της ζωής τους στο ίδιο σπίτι (!).

Ο λόρδος Ουέλινγκτον αποσύρθηκε από την πολιτική το 1846 και απεβίωσε το 1852, σε ηλικία 83 ετών, έχοντας γράψει ένα μεγάλο κομμάτι ιστορίας στην από κάθε άποψη πλήρη ζωή του. «Χάρισε» ένα Βατερλώ στον Μεγάλο Ναπολέοντα για να φτάσουμε από τον 19ο στον 20ό και 21ο αιώνα για να γνωρίσει και ο ίδιος το δικό του Βατερλώ, εντελώς μεταφορικά, στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκαν στο άγαλμά του, ήδη από το 1980 ή και νωρίτερα, οι κάτοικοι της Γλασκώβης.

Το «καπέλωμα» του λόρδου Ουέλινγκτον με έναν κώνο κυκλοφορίας είναι μια πρακτική των τελευταίων χρόνων και πρόκειται απλά για μια σκωτσέζικη έκφραση χιούμορ, την οποία ποια είμαι εγώ για να την κρίνω. Το δημοτικό συμβούλιο δεν ενθάρρυνε τέτοιες συμπεριφορές και ξόδεψε ποσά της τάξης των 10.000 λιρών ετησίως για την απομάκρυνση του κώνου. Μέχρι που διπλασίασε το ύψος του βάθρου πάνω στο οποίο στέκεται το άγαλμα, όταν κάποτε έγιναν εργασίες συντήρησης του μνημείου, σε ένα πρότζεκτ που στοίχισε 62.000 λίρες. Μάταια, όμως! Ο κώνος, κατά μυστηριώδη τρόπο, δεν έλειψε ποτέ από το κεφάλι του λόρδου Ουέλινγκτον, μέχρι που εμφανίστηκε τελευταία και ο δεύτερος στο κεφάλι του αλόγου του. Οι Γλασκωβιανοί οργανώθηκαν και με σύμμαχο την κοινωνική δικτύωση αντιστάθηκαν σθεναρά. 72.000 χρήστες έβαλαν like σε ένα βράδυ στη σελίδα keepthecone του facebook ενώ μέχρι στιγμής έχει φτάσει τα 87.903, μαζί με το δικό μου! Ακόμη και τεράστια διαδήλωση έγινε για την υπεράσπιση του κώνου ενώ η αστυνομία χρησιμοποίησε υπερσύγχρονα μέσα αξίας 1,2 εκατομμυρίων λιρών για να εντοπίσει έστω και ένα άτομο τη στιγμή που τοποθετεί τον κώνο στο άγαλμα αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Έτσι δημιουργήθηκε ένας μύθος και το σημείο αυτό της πόλης αποτελεί πόλο έλξης επισκεπτών.

Ένα ακόμη Βατερλώ, όμως, για τον Ουέλινγκτον έμελλε να είναι στον Καναδά. Εκεί όπου, για να τον τιμήσουν οι κάτοικοι της μικρής ομώνυμης πόλης, έχτισαν προς τιμήν του το ταχυφαγείον  που φέρει το όνομά του λες και χάθηκε ο κόσμος να βαφτίσουν έτσι ένα πιο χλιδάτο εστιατόριο! Δείγμα χιούμορ ή ανάγκη; Ίσως και τιμή στον λιτοδίαιτο Ουέλινγκτον που μέχρι το τέλος της ζωής του επέμενε σε πρόχειρα, στρατιωτικού χαρακτήρα γεύματα, κρύο κρέας με ψωμί, προς μεγάλη απογοήτευση των συνδαιτυμόνων του, με μόνη εξαίρεση το κρασί που έπινε ή πρόσφερε, που ήταν πάντα άριστης ποιότητας.

Οι ήρωες, νικητές και ηττημένοι, πέφτουν πάντα σχεδόν θύματα της δημόσιας ιστορίας και των στόχων της. Ο μεν Ουέλινγκτον κατέληξε με τον κώνο κυκλοφορίας στο κεφάλι ο δε Ναπολέων, που γνώρισε τιμές και δόξες από τον μεγάλο Νταβίντ, σε μια παρωδία του -επί παραγγελία Χάμιλτον- πορτρέτου του, κατέληξε να βάζει το δεξί του χέρι εκεί όπου δεν επιτρέπουν τα χρηστά ήθη θέλοντας, ίσως, να μας στείλει κάποιο ηχηρό μήνυμα, το οποίο ο καθένας συλλαμβάνει κατά βούληση.

Στο παρασκήνιο του Βατερλώ, πάντως, υπήρξε ένας μεγάλος κερδισμένος: ο Νάθαν Ρότσιλντ, ο μέγας χορηγός του λόρδου Ουέλινγκτον. Μια ιστορία που αγγίζει τα όρια του μύθου καταγράφεται σχετικά με το πώς ο Ρότσιλντ, με αφορμή τη νίκη του Ουέλινγκτον στο Βατερλώ, έβαλε στο χέρι την ίδια την Τράπεζα της Αγγλίας. Πήρε πρώτος την πληροφορία της έκβασης της μάχης από έναν ικανότατο κατάσκοπό του και, προσποιούμενος με τη γλώσσα του σώματος ότι το αποτέλεσμα ήταν υπέρ των Γάλλων το έπαιξε απογοητευμένος και άρχισε να πουλάει δειλά-δειλά στο χρηματιστήριο και, όταν άρχισαν όλοι να τον μιμούνται μαζικά και οι τιμές έπεσαν δραματικά, άρχισε να αγοράζει τίτλους, εξασφαλίζοντας τεράστια κέρδη και οικονομική δύναμη η οποία ακόμη περνά από γενιά σε γενιά στην οικογένεια.