Οι κρητικές βουτιές του Ζακ Υβ Κουστώ

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Αποκλειστικά στο Cretalive

Μέρος 1ο

Για όλους τους σημερινούς πενηντάρηδες (συν/πλην) ασφαλώς και οι εικόνες από τον υποβρύχιο μαγευτικό κόσμο του Κουστώ πάντα συγκινούν. Άλλωστε, ποιος θα ξεχάσει τα κυριακάτικα βράδια της δεκαετίας του ’70 στα «μυστικά της θάλασσας», τον κόσμο του βυθού και της σιωπής με τη θρυλική «Καλυψώ» στις ασπρόμαυρες ακόμα οθόνες της ΥΕΝΕΔ; Ασφαλώς κανένας!

Εκεί, κάπου στα μέσα αυτής της δεκαετίας ο παγκόσμιος και θρυλικός πατέρας των θαλασσών θα κάνει την ιστορική του αποστολή στη νεογέννητη Ελλάδα της Δημοκρατίας. Ήδη από τις 5 Νοεμβρίου 1975, η «Καλυψώ» θα φτάσει και θα προσδέσει στο λιμάνι της Ζέας στη Φρεαττύδα στον Πειραιά, προσκεκλημένη από τον ΕΟΤ και την κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή. Δύο μέρες αργότερα, στις 7 Νοεμβρίου, ο ΕΟΤ και το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, θα διοργανώσουν συνέντευξη τύπου του Γάλλου ωκεανογράφου προς τους έλληνες και ξένους δημοσιογράφους. Όπως μετέδιδε μια μέρα νωρίτερα το Reuters από το Μονακό, και αναδημοσίευαν οι αθηναϊκές εφημερίδες, «ο διάσημος Γάλλος εξερευνητής, αναχώρησε από το Μόντε Κάρλο για μια εντυπωσιακή υποβρύχια εξερεύνηση στο βυθό του Αιγαίου που θα βοηθήσει στην επισήμανση ενός πολιτισμού 4.000 ετών και ενδεχομένως στην ανακάλυψη της θρυλικής Ατλαντίδος. Ο Κουστώ εξορμά στην νέα του αυτή προσπάθεια με την επίσημη έγκριση και υποστήριξη της ελληνικής κυβερνήσεως, η οποία επέτρεψε τώρα, για πρώτη φορά την ελευθέρα εξερεύνηση του βυθού του Αιγαίου. Η νέα αυτή προσπάθεια του κ. Κουστώ θα διαρκέσει όπως υπολογίζεται ένα και πλέον χρόνο, και κατά την διάρκειά της, ο διάσημος εξερευνητής θα μελετήσει συστηματικώς τον βυθό του Αιγαίου».

Στην Ελλάδα δεν είχε ιδρυθεί ακόμη η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, αλλά από το 1973 υπήρχε το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (ΙΕΝΑΕ) που ιδρύθηκε από τους πρωτοπόρους της υποβρύχιας έρευνας στη χώρα. Το υπουργείο είχε ορίσει τότε αρχαιολόγους - δύτες που θα ήταν επόπτες και θα συνεργάζονταν με το πλήρωμα της «Καλυψούς» σε όλες τις φάσεις της έρευνας. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα ως επόπτες συμμετείχαν ο Χαράλ. Κριτζάς, μετέπειτα διευθυντής του Επιγραφικού Μουσείου, και ο Λάζαρος Κολώνας, μετέπειτα  γενικός διευθυντής Αρχαιοτήτων, ενώ για μικρότερα διαστήματα δούλεψαν οι αρχαιολόγοι - δύτες Ισίδ. Κακούρης, Μαν. Μπορμπουδάκης, Χαράλ. Πέννας και Ν. Παπαδάκης.

Η αποστολή θα παραμείνει στην Ελλάδα από το Νοέμβριο 1975 μέχρι και τον Ιούνιο 1976 και στο διάστημα αυτό θα επιχειρήσει εκατοντάδες ώρες καταδύσεων, ερευνώντας ναυάγια και βυθισμένες θέσεις. Η Κρήτη δεν θα μπορούσε να μην είναι αντικείμενο των υποβρύχιων αναζητήσεων. Έτσι, τις πρώτες μέρες του 1976 το «Καλυψώ» φτάνει στην Κρήτη για να διενεργήσει έρευνες σε θέσεις που υποδεικνύονται από τα στελέχη του ΥΠΠΕ.

Όπως αναφέρει σε δημοσιευμένη εργασία (1) του ο σημερινός ακούραστος και χαλκέντερος ερευνητής, Δ/ντής Εναλίων Αρχαιοτήτων Κρήτης κ. Θεοτόκης Θεοδούλου, ερευνήθηκαν «θέσεις σε όλη την περίμετρο της Κρήτης, με έμφαση στην νησίδα Ντία. Στους νότιους όρμους της σημαντικής για την ιστιοφόρο ναυσιπλοΐα νησίδας εντοπίστηκαν και περισυλλέχθηκαν μεμονωμένα αντικείμενα και ανελκύστηκαν τα ορατά στην επιφάνεια του βυθού φορτία τεσσάρων αρχαίων ναυαγίων: ενός Ρωμαϊκών (1ος-2ος αι. μ.Χ.), ενός Βυζαντινών (8ος-9ος αι.), ενός Ενετικών (16ος-17ος αι.) και ενός Οθωμανικών (17ος-18ος αι.) χρόνων». Οι αμφορείς από τα φορτία αυτά είναι εκτεθειμένοι από το καλοκαίρι του 2016 μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησής του, στο φρούριο του Κούλε. Από τη μελέτη των ημερολογίων των ερευνών (Χ. Κριτζάς, Λ. Κολώνας, Ν. Παπαδάκης), «τα οποία φυλάσσονται στο αρχείο της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, προκύπτει ο αριθμός των τεσσάρων ναυαγίων, ενώ αρχικά είχε εκτιμηθεί ότι επρόκειτο για έξι ναυάγια. Παράλληλα με τα ναυάγια διεξάγεται ανασκαφή στον δυτικότερο όρμο του Αγ. Γεωργίου, η οποία αποδεικνύει τη χρήση του ως ναυτικού καταφυγίου από τα Προϊστορικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας. Απτή απόδειξη, πέραν της κεραμικής, ο βυθισμένος λιμενοβραχίονας, πιθανόν των Βυζαντινών χρόνων, που προστατεύει τον όρμο από τους νοτιάδες». (2)

Σε εκείνη την αποστολή στην Κρήτη, στον όρμο του Δερματά, υποδείχτηκε από τον ηρακλειώτη δύτη Μαν. Βουτσαλά και εντοπίστηκε το ναυάγιο της υποναυαρχίδας La Therese του Γαλλικού στόλου του Λουδοβίκου ΙΔʹ, η βύθιση της οποίας σήμανε το τέλος της πολιορκίας του Χάνδακα και την ολοκληρωτική πτώση της Κρήτης στους Οθωμανούς. «Ακόμη εντοπίστηκαν ναυάγια στο Σαμώνιο ακρωτήριο (Κάβο Σίδερο), ένα με φορτίο ρωμαϊκών αμφορέων και ένα με φορτίο κιόνων και αρχιτεκτονικών μελών των Πρωτοβυζαντινών χρόνων. Ερευνήθηκαν επιπλέον, οι περιοχές της Ελούντας, της νησίδας Ψείρας και ο όρμος Μένιες στη χερσόνησο του Ροδοπού στα Χανιά». (3)

Στο άγνωστο αυτό ντοκιμαντέρ διάρκειας 37 λεπτών που παρουσιάζουμε, καταγράφεται καρέ καρέ όλη η ενάλια έρευνα της «Καλυψούς» μπροστά από το εκκλησάκι της Ανάληψης, στον όρμο του Αγίου Γεωργίου της νησίδας Ντία και η ανέλκυση των αμφορέων που εκτίθενται σήμερα στο φρούριο του Κούλε. Στο ντοκιμαντέρ διακρίνεται σε αρκετές σκηνές ο πρωτοπόρος της ελληνικής υποβρύχιας αρχαιολογίας, κρητικός αρχαιολόγος Χαράλ. Κριτζάς, ο οποίος είχε διενεργήσει την υποβρύχια ανασκαφή στον όρμο του Αγ. Γεωργίου και είχε εποπτεύσει σε διάφορα σημεία της ακτίνας δράσης της θρυλικής «Καλυψούς» καθώς και η αείμνηστη Αρχαιολόγος και Αρχιτέκτων, μετέπειτα Δ/τρια της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων Κρήτης κ. Χρυσ. Τζομπανάκη (12:32 min) η οποία χαρούμενη και ενθουσιασμένη για τις έρευνες, σπάει ένα μπουκάλι σαμπάνια στην εξωλέμβια μηχανή της βοηθητικής πλατφόρμας ανέλκυσης «Ulysse» (Οδυσσέας) των αμφορέων, κατά την καθέλκυσή της από το κατάστρωμα του ερευνητικού πλοίου.

Η εξαίρετη και υποβλητική μουσική υπόκρουση του ντοκιμαντέρ είναι γραμμένη από τον Μάνο Χατζηδάκη. Κείμενα – Αφήγηση: Theodore Strauss, Παραγωγή: Andrew W. Solt, Executive Producers: Jacqoues Cousteau & Philippe Cousteau, Διεύθυνση φωτογραφίας: Colin Mounier & Henry Jean Alliet, Υποβρύχιες λήψεις: Raymond Coll, Philippe Cousteau, Bernard Delemotte, Albert Falco, Ειδική φωτογράφιση: Jean Paul Cornu, Jacoues Renior, Ηχοληψία: Yves Zlotnicka & Jean Hamon. Συμπαραγωγή: KCET Los Angeles Calif. USA, The Greek Film Center, French Television (TF 1), Bavaria Atelier GMBH, Πνευματικά Δικαιώματα:  © Cousteau Society Production, 1976.

Επίμετρο: Το ιστορικό πλοίο, που έχει καταστεί παγκόσμιο σύμβολο εξερεύνησης των θαλασσών και προστασίας του περιβάλλοντος, βρίσκεται από το 2016 για ανακατασκευή σε ναυπηγείο της Κωνσταντινούπολης, από την Cousteau Society.  Ωστόσο, πριν από σχεδόν 3 μήνες, την Τρίτη 12 Σεπτεμβρίου 2017 στις 2:30 τα ξημερώματα, μια πυρκαγιά κατέστρεψε το θρυλικό σκάφος. Η αστυνομική έρευνα δεν κατόρθωσε να προσδιορίσει την προέλευση της πυρκαγιάς. Φαίνεται ότι επηρεάστηκαν μόνο τα πρόσφατα τοποθετημένα ξύλινα μέρη του πλοίου, και ευτυχώς όχι η αρχική του δομή. Όλα τα ιστορικά στοιχεία του σκάφους είναι άθικτα. Η πυρκαγιά εκδηλώθηκε σε μια κρίσιμη χρονική στιγμή, όταν το ξύλινο σανίδωμα του σκάφους τελείωνε, μετά από αρκετούς μήνες παθιασμένης και σχολαστικής δουλειάς ναυπηγών και καραβομαραγκών. Αυτό το περιστατικό θα προκαλέσει καθυστερήσεις στην ανακαίνιση της «Καλυψούς», παγκόσμιο σύμβολο των θαλασσών, αλλά δεν θα ανακόψει τη διαδικασία ανακατασκευής του πλοίου.

«Αυτή η κατάσταση ενισχύει την αποφασιστικότητά μου να πραγματοποιήσω την επιθυμία του καπετάνιου Cousteau να ξαναταξιδέψει η Καλυψώ», δήλωσε ο Francine Cousteau, πρόεδρος της Cousteau Society. Αγωνίζομαι για πάνω από 20 χρόνια για να προστατέψω την κληρονομιά που έχει μεταβιβάσει ο καπετάνιος στην Cousteau Society. Πρόκειται για μια παθιασμένη και πολύπλοκη αποστολή, την οποία δεν θα εγκαταλείψω, ανεξάρτητα από τα εμπόδια στην πορεία. Για την «Καλυψώ», έχουμε ένα εξαιρετικό ναυπηγείο με ειδικούς τεχνίτες και ξυλουργούς, που όλοι εργάζονται με αγάπη και επιδεξιότητα. Για αυτούς, και για όλους εκείνους που μοιράζονται την ελπίδα να δουν αυτό το πλοίο ανακατασκευασμένο, θέλω να πετύχω». «Η «Καλυψώ» έχει εμπνεύσει εκατομμύρια ανθρώπους να αγαπήσουν τη θάλασσα. Είναι σύμβολο προστασίας του περιβάλλοντος. Σήμερα περισσότερο από ποτέ, χρειαζόμαστε τη συνέχιση αυτής της αποστολής», δήλωσε ο Pierre - Yves Cousteau, νεώτερος γιος του Jacques - Yves Cousteau.

(1), (2), (3) Θεοτ. Θεοδούλου, Κρητικά Χρονικά ΛE/ (2015), σ. 31-52 και παρουσίαση στο 11ο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο με τίτλο «Η ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Κρήτη μέχρι σήμερα και οι προοπτικές της».