Ο Μανόλης Αναγνωστάκης και οι άρρηκτοι δεσμοί του με την Κρήτη

της Άννας Στυλιανάκη

Το θέμα είναι τώρα τι λες. Καλά φάγαμε, καλά ήπιαμε. Καλά τη φέραμε τη ζωή μας ως εδώ. Μικροζημίες και μικροκέρδη συμψηφίζοντας. Το θέμα είναι τώρα τι λες

 (Στόχος, 1970)

Μέχρι τις 8 Φεβρουαρίου 2019  θα διαρκέσει η έκθεση με τίτλο: «Το θέμα είναι τώρα τι λες. Η ζωή και το έργο του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη» που φιλοξενείται στην αίθουσα του φιλολογικού συλλόγου «Ο Χρυσόστομος» (οδός Χάληδων 83) στα Χανιά. Την έκθεση στα Χανιά συνδιοργάνωσαν το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων  για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, ο Φιλολογικός Σύλλογος Χανίων «Ο Χρυσόστομος», ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, η Περιφέρεια Κρήτης, η Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, ο Δήμος Χανίων, η ΚΕΠΠΕΔΗΧ-ΚΑΜ, ο Δήμος Ρεθύμνης και το «Πνευματικό-Πολιτιστικό Κέντρο και Βιβλιοθήκη Ρουστίκων Ανέστης και Μανόλης Αναγνωστάκης».

Η έκθεση πρωτοπαρουσιάστηκε  στην Αθήνα τον Φεβρουάριο του 2018 και την είδαν από κοντά πάνω από 5.000 άτομα. Στη συνέχεια ταξίδεψε στα Χανιά όπου εγκαινιάστηκε το Σάββατο 1 Δεκεμβρίου 2018. Περιλαμβάνει 11 ενότητες - καθεμιά αντιστοιχεί σε μια συλλογή του ποιητή - οι οποίες χτίζουν την αφήγηση του βίου και του έργου του ποιητή .Ποιήματα, κριτικά δοκίμια, άρθρα, χειρόγραφα, προσωπικά αντικείμενα και οπτικοακουστικά τεκμήρια μας ταξιδεύουν στους σταθμούς της προσωπικής και συλλογικής πορείας του Μανόλη Αναγνωστάκη όπως αυτή διαμορφώθηκε δυναμικά μέσα στις πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές συγκρούσεις των χρόνων 1940-1974  και στη μεταπολιτευτική περίοδο. Τα τεκμήρια προέρχονται, κατά κύριο λόγο, από το αρχείο του ίδιου του ποιητή όπως το ταξινόμησε ο γιος του Ανέστης ενώ την εργοβιογραφία του ποιητή συμπληρώνουν τεκμήρια από δημόσιες συλλογές, αρχεία, όπως τα ΑΣΚΙ, το Κέντρο Ιστορίας του Δήμου Θεσσαλονίκης, το Μουσείο Μπενάκη και το Αρχείο ΕΡΤ κλπ.

Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ Η ΚΡΗΤΗ

Την έκθεση που φιλοξενείται στα Χανιά και έγινε εφικτή χάρη στη συνεργασία πολλών φορέων της Αυτοδιοίκησης και του Πολιτισμού, εθελοντών πολιτών και ιδιωτών χορηγών συμπληρώνουν τρεις επιπλέον ενότητες με θέμα : «Ο Αναγνωστάκης και η Κρήτη» με τεκμήρια που συγκέντρωσε ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του Μανόλη Αναγνωστάκη από όλο το νησί. Όπως τονίζει η αντιπρόεδρος του Δ.Σ του Πανελλήνιου Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη κ. Έμμυ Παπαβασιλείου  «Σε αυτές τις εποχές που ζούμε, επειδή ο Αναγνωστάκης είναι λίγο η φωνή της συνείδησης μας , είναι καλό να την ακούμε μερικές φορές, ακόμα κι αν μας ενοχλεί, γιατί θέλουμε να υπάρχει, θέλουμε να ξέρουμε ότι υπάρχει κάτι μέσα μας που μας επαναφέρει και μας δίνει το μέτρο…». Και συνεχίζει λέγοντας ότι «…ο Αναγνωστάκης δεν ανήκει μόνο ούτε στη Θεσσαλονίκη ούτε στην Κρήτη… το έργο του είναι υπερτοπικό… Όμως ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων  ήθελε να έρθει η έκθεση αυτή στην Κρήτη γιατί είχε στενούς δεσμούς με το νησί…. γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη όμως και οι δυο γονείς του ήταν Κρητικοί». Συγκεκριμένα η μητέρα του Ευαγγελία Κασιμάτη, απόφοιτη της Γαλλικής Σχολής Saint Joseph Χανίων, γεννήθηκε στο Νευς Αμάρι και ο πατέρας του Ανέστης ,γιατρός ακτινολόγος, γεννήθηκε στα Ρούστικα Ρεθύμνης.

 Η οικογένεια Αναγνωστάκη είχε το παρωνύμιο Φάσση, το οποίο αργότερα δανείστηκε ο ποιητής «Μανούσος Φάσσης». Ο ποιητής είναι το μεσαίο παιδί της οικογένειας. Έχει προηγηθεί η μεγάλη του αδερφή Μαρία, και θα ακολουθήσει η Λούλα.

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης  πέρασε αρκετά καλοκαίρια της παιδικής του ηλικίας στο Νευς Αμάρι. Όπως αναφέρει ο ποιητής στο «Ο Ιωάννης Μεταξάς κι εγώ», Περιοδικό Εντευκτήριο, τεύχος 71, Δελ. 2005 :

«Το καλοκαίρι του 1936 ήμουνα έντεκα χρονών και ετοιμαζόμουνα για εξετάσεις να μπω στο Γυμνάσιο. Παραθερίζαμε σ’ ένα ορεινό χωριό της Κρήτης, όταν ένα βράδυ στο καφενείο όπου καθόμουνα με τον παππού μου και παρακολουθούσα την πρέφα ήρθε  η είδηση ότι ο Μεταξάς κήρυξε δικτατορία στην Αθήνα με τον βασιλιά και ότι πιάνανε κόσμο και κοσμάκη και τον βάζανε στη φυλακή. Ο παππούς μου χτύπησε με λύσσα το μπαστούνι του στο πάτωμα και βόγγηξε σχεδόν: « Αχ κερατάδες, τώρα που πέθανε ο Λευτέρης , βρίσκετε και κάνετε». Εγώ  τινάχτηκα όρθιος,  ανέβηκα σε μια καρέκλα και μπροστά στο κατάπληκτο ακροατήριο, φώναξα ηρωικά κι απελπισμένα : Ζήτω το Παλλαϊκό Μέτωπο! Ήταν η πρώτη και για πάρα πολλά χρόνια η τελευταία πολιτική πράξη της ζωής μου. Δεν ξέρω γιατί φώναξα: Ζήτω το Παλλαϊκό Μέτωπο και όχι όπως ήταν πολύ φυσικότερο: Ζήτω ο Βενιζέλος. Αλλά τους τελευταίους εκείνους μήνες πριν από τον Αύγουστο του 36 … είχε παιχτεί μπροστά στα παιδικά μου μάτια μια πράξη της ελληνικής τραγωδίας… Το σπίτι μας στη Θεσσαλονίκη ήταν πάνω ακριβώς στην Πλατεία Δικαστηρίων … Από τα παράθυρα του σπιτιού μας είδα τραυματίες και νεκρούς ,άκουσα μανάδες και παιδιά να κλαίνε ,άκουσα λόγους , κατάρες, ζητοκραυγές , για πρώτη φορά μερικά ονόματα μιληθήκανε στο σπίτι μας με δέος αλλά και με έκδηλη συμπάθεια: Σκλάβαινας, Πορφυρογένης, Θέος, Νεφελούδης - ξαφνικά κατάλαβα πως, πέρα από τη θρησκεία του βενιζελισμού, υπήρχαν κι άλλες θρησκείες με άλλους αγίους που έπρεπε να τους γνωρίσω αλλά που αδιόρατα διαισθανόμουν πως δύσκολα θα μπορούσαν να εισχωρήσουν μέσα στο τέμενος όπου λατρευόταν ο Μεγάλος Κρητικός… Ο παππούς μου σε λίγους μήνες δε ζούσε πια για να μου δίνει την καθημερινή καθοδήγηση, να μου σημειώνει τι να διαβάζω στις εφημερίδες που κουβαλούσε σωρηδόν στο σπίτι, να μου διηγείται ιστορίες για τον Θέρισσο και τον μεγάλο Ξεσηκωμό, να μου θυμίζει κάθε στιγμή ότι δυο ειδών άνθρωποι υπάρχουν , παιδί μου, στην Ελλάδα: οι βασιλικοί, που είναι κακούργοι και ανθρωποφάγοι και προδότες, και οι Βενιζελικοί, που είναι το άλας της γης και οι μόνοι άξιοι να ζουν σε αυτόν τον τόπο …»       

Ήρθε ξανά στην Κρήτη και στα Ρούστικα μόλις το 1952, μετά την αποφυλάκισή του.

Η επόμενη επίσκεψή του στην Κρήτη έγινε το 1976, μετά την πτώση της δικτατορίας. Μάλιστα το καλοκαίρι του 1977 συμμετείχε στο Συμπόσιο «Σοσιαλισμός και Πολιτισμός» που διοργανώθηκε στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης στο Κολυμβάρι Χανίων με συνέδρους όπως ο γάλλος πρωθυπουργός Francois Mitterrand, o φιλόσοφος Roger Garaudy, o Ευάγγελος Παπανούτσος, ο Ανδρέας Λεντάκης, ο Μίκης Θεοδωράκης κλπ.

Όταν  η φιλόλογος Αρχόντισσα Παπαδερού-Ναναδάκη, στα πλαίσια του συμποσίου αυτού, ρώτησε τον ποιητή σε κατ’ ιδίαν κουβέντα τους τι θα μπορούσε να λέει γι’ αυτόν, ο Αναγνωστάκης της έστειλε την ακόλουθη λιτή αυτόγραφη επιστολή-ντοκουμέντο που ευγενικά παραχώρησε στην έκθεση η κ. Παπαδερού:                            

O Αναγνωστάκης άρχισε να έρχεται συχνότερα στην Κρήτη για ομιλίες σε συνέδρια, πολιτιστικές εκδηλώσεις και για πολιτικές ομιλίες σε συγκεντρώσεις του ΚΚΕ εσωτερικού. Μάλιστα ήταν επικεφαλής του ψηφοδελτίου του κόμματος στις βουλευτικές εκλογές του 1985.            

Το 1985 δώρισε το πατρικό του σπίτι στην κοινότητα Ρουστίκων για να δημιουργηθεί το «Πνευματικό –Πολιτιστικό Κέντρο και Βιβλιοθήκη Ρουστίκων Ανέστης και Μανόλης Αναγνωστάκης» το οποίο λειτουργεί από το 2010 και είναι η έδρα του Πανελλήνιου Ομίλου Φίλων του ποιητή.    

Το 1988 δύο ποιητικές ανθολογίες του μεταδόθηκαν για πρώτη φορά από τον ραδιοφωνικό σταθμό Ηρακλείου σε σαράντα ραδιοφωνικές εκπομπές που επιμελήθηκε και παρουσίασε ο ίδιος.  

  Το 2000 με αφορμή την έκδοση του 32ου τεύχους του περιοδικού για το λόγο και τα εικαστικά «Νέο Επίπεδο» που ήταν αφιερωμένο στον Μανόλη Αναγνωστάκη στο χώρο τέχνης «Αριάδνη» στο Ηράκλειο Κρήτης 17 εικαστικοί δημιουργοί  παρουσίασαν έργα τους εμπνευσμένα από την ποίηση του Μ. Αναγνωστάκη.

Συγκεκριμένα εκτίθενται έργα των:  Αριστόδημου, Γ. Βαλαβανίδη, Μ. Βασιλάκου, Θ. Βιδάκη, Ν. Βισκαδουράκη, Γ. Γαζετοπούλου, Μ. Γρηγοριάδου, Χρ. Καρά, Κ. Κατζουράκη, Α. Κομιανού, Μ. Κουνδουράκη, Σπ. Κουρσάρη, Μ. Μήτρα, Γ. Μιγάδη, Τ. Νικολαΐδου, Μ. Σαριδάκη και Γ. Στεφανάκι  

Άφησε πίσω του 88 δημοσιευμένα ποιήματα που γράφτηκαν από το 1941 έως το 1971. Το 1979 κυκλοφόρησε ο συγκεντρωτικός τόμος των ποιημάτων του, και το 1983 κυκλοφόρησε το αυτοβιογραφικό σχόλιο «Y.Γ.» σε ιδιωτική έκδοση. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ενώ μελοποιήθηκαν από συνθέτες όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Μιχάλης Γρηγορίου, ο Γιάννης Μαρκόπουλος και ο Δημήτρης Παπαδημητρίου. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης έφυγε από τη ζωή στις 23 Ιουνίου του 2005, στην Αθήνα.

Ο επισκέπτης της έκθεσης, ο καθένας με τον προσωπικό του τρόπο, θα «συνομιλήσει» με τον ποιητή και ίσως αναρωτηθεί όπως κι εκείνος : «Δεν ξέρω πραγματικά σε αυτόν τον τόπο τι σημαίνει να είσαι συνεπής, έντιμος, αξιοπρεπής. Τι είναι ήθος τελικά;» (Μανόλης Αναγνωστάκης, Εκπομπή Παρασκήνιο, Λ. Παπαστάθη)

Η είσοδος είναι ελεύθερη για το κοινό και τις μη εργάσιμες ώρες λειτουργεί χάρη στην πρωτοβουλία εθελοντών. Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 9.00-13.30 και 18.00-21.00 Σαββατοκύριακο 10.00-14.00 και 18.00-21.00. Μαθητές και μαθήτριες της Γ΄ Γυμνασίου και όλων των τάξεων του Λυκείου μπορούν να παρακολουθήσουν, στο πλαίσιο της έκθεσης, ειδικά σχεδιασμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Την Παρασκευή 8 Φεβρουαρίου 2019, ώρα 20:00 θα πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της έκθεσης η ημερίδα : «Η πολιτική επικαιρότητα του έργου του Μανόλη Αναγνωστάκη».                                                                                                 

   Ομιλητές: Παντελής Μπουκάλας, ποιητής, συγγραφέας, δημοσιογράφος     Λίζυ Τσιριμώκου, ομότιμη καθηγήτρια Α.Π.Θ, δοκιμιογράφος ,  Κώστας Κατσουλάρης, συγγραφέας, διευθυντής της διαδικτυακής πύλης για το βιβλίο BookPress.   

 Συντονίζει η Αγγέλα Καστρινάκη, πεζογράφος, καθηγήτρια  Πανεπιστημίου Κρήτης.

Θερμές ευχαριστίες για την εγκάρδια επικοινωνία και ξενάγηση στην κ. Έμμυ Παπαβασιλείου, αντιπρόεδρο και στην κ. Άννα Μακράκη, μέλος του Πανελλήνιου Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη.