ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Το λένε «δεύτερο Πάσχα» των Ελλήνων κι εμείς απλά λέμε πως είναι «Της Παναγιάς!»
Η Παναγιά το πέλαγο κρατούσε στην ποδιά της Τη Σίκινο, την Αμοργό και τ’ άλλα τα παιδιά της… «Τα ρω του Έρωτα», Οδυσσέας Ελύτης
Της Ελένης Μπετεινάκη*
Η Παναγιά το πέλαγο κρατούσε στην ποδιά της
Τη Σίκινο, την Αμοργό και τ’ άλλα τα παιδιά της… «Τα ρω του Έρωτα», Οδυσσέας Ελύτης
Έτσι υμνεί ο ποιητής τη μάννα όλου του κόσμου…
Έτσι την θέλουμε κι εμείς, προστάτιδα όλων. Αν κι ο γενέθλιος τόπος μου δεν έχει θάλασσα είναι για μας η Παναγιά μας είναι σαν «Την κυρά των αμπελιών, Κυρά μελαχρινή» όπως έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος …
Αρχάνες λένε τον τόπο μου, το ξέρετε πια πόσο τον αγαπώ, τον θαυμάζω, και τον κουβαλάω μαζί μου όπου κι αν βρίσκομαι ή ζω…
Κι είναι γεμάτος θρύλους και παραδόσεις, ιστορίες χαμένες στα βάθη των αιώνων, νεράιδες, ξωτικά, θαύματα. Κι είναι μέρες που γιορτάζει η Μάνα της Χριστιανοσύνης, της Ελλάδας, η Παναγιά μας. Είναι το «Δεύτερο Πάσχα » όλων μας και η αρχή μιας άλλης μεγάλης αγροτικής γιορτής, τουλάχιστον κάποτε, εκείνη του Τρύγου, της συγκομιδής, των σταφυλιών και του κρασιού…
Στην Παναγία την Φανερωμένη ή Βατιανή των Αρχανών ανηφόρισα τούτο το πρωί!
Άφησα το αυτοκίνητο, στη μικρή πλατεία της Κατσοπρινιάς, ή των «Σκολειών» και περπάτησα ξανά ίσαμε εκείνη την εκκλησιά που για μένα παραμένει σύμβολο μοναδικό από την ώρα σχεδόν που αντίκρισα τον κόσμο…
Η μαγική πλακόστρωτη αυλή ήταν κατάφορτη με γλάστρες βασιλικού, έθιμο που χάνεται στα βάθη των χρόνων. Φέτος πιο πολύ από κάθε άλλη χρονιά. Λένε πως από παλιά οι νοικοκυρές του χωριού τους φέρνουν προσφορά στη Χάρη Της, όλη τη διάρκεια του Δεκαπενταύγουστου, για να την συντροφεύουν στο μεγάλο Της ταξίδι. Όσο πιο περιποιημένη είναι η γλάστρα, όσο πιο πολύ φουντώνει ο βασιλικός, τόσο φαίνεται η νοικοκυροσύνη της γυναίκας που την έταξε…
Κι εκεί κάτω από την μεγάλη καρυδιά που χρόνια τώρα στέκει αγέρωχη, πότε με τα γυμνά της κλαδιά το χειμώνα, πότε με το πλούσιο φύλλωμα της το καλοκαίρι, δέχεται εκατοντάδες προσκυνητές από όλα τα μέρη του πλανήτη, ξενιτεμένους Αρχανιώτες που η παράδοση θέλει να γεμίζουν τούτες τις μέρα το χωριό, σαν μια επιστροφή στις ρίζες με αφορμή την Χάρη Σου… Παναγία μου!
Μια φράση που όλοι οι άνθρωποι, όλος ο κόσμος που πιστεύει σ΄ Αυτήν, επικαλείται σχεδόν καθημερινά, στα δύσκολα, στον κίνδυνο, στην προσευχή και παρακάλεσή του. Γιορτάζει η Ελλάδα τούτες τις μέρες, η Χριστιανοσύνη, κάθε χωριό, κάθε πόλη, κάθε νησί της. Με όποιο όνομα και να εκφωνεί την δική του Παναγία ο κάθε τόπος,έχει τουλάχιστον μια εκκλησία αφιερωμένη στην Μάννα όλου του Κόσμου. Γιορτάζουμε την Κοίμηση της στις 15 του Αυγούστου κι όμως η μέρα δεν είναι πένθιμη. Η ίδια η παράδοση θέλει την Παναγία να καλεί και να λέει σε όλους του φίλους της, στους Απόστολους και στους συγγενείς που ήρθαν να την δουν, να μην θρηνήσουν σαν θα φύγει από τα εγκόσμια. Και αφού τους καθησυχάζει ξαπλώνει στο κρεβάτι της σαν να θέλει να κοιμηθεί, κι έτσι ...τελειώνει το πέρασμα της από τη Γη.
Μεγαλόχαρη, Φανερωμένη, Γλυκοφιλούσα, Βρεφοκρατούσα, Μαντηλούσα, Δεξιοχερούσα χίλια ονόματα Σου έχουν χαρίσει και ανάλογα με τον τόπο και την εικόνα Σου ένα νέο γεννιέται : Αμπελιώτισσα - Περδικολόγισσα - Φοδελιώτισσα -Μυριοκεφαλίτισσα - Χρυσοσκαλίτισσα στην Κρήτη, Γιάτρισσα στην Μάνη, Μυρτιδιώτισσα στα Κύθηρα, Καλαμού στην Ξάνθη, Δεκαπεντούσσα στη Σίφνο, Βροντού στη Σαλαμίνα, Ηλιόκαλλη σ΄ όλη την Ελλάδα που λούζεται από το φως του Ήλιου όλο το χρόνο και που το κάλλος της, την ομορφιά της μόνο ο ήλιος θα μπορούσε να ζηλέψει!
Κάθε εκκλησία και μια ιστορία, κάθε εικόνα και μια παράδοση!
Η Παναγία η Φανερωμένη των Αρχανών είναι μια εκκλησία πολύ παλιά. Πρωτοκτίστηκε τον 14ο αιώνα μόνο με ένα κλίτος και ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Λένε πως υπήρχε το ίδιο κτίσμα όλη την περίοδο της Ενετοκρατίας. Καταστρέφεται ολοσχερώς μαζί με όλες τις κατοικίες γύρω απ ΄ αυτήν και οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή για να σωθούν. Επανέρχονται σταδιακά όταν οι Τούρκοι κατακτούν το νησί κι εκεί γύρω στα 1680 αρχίζουν να ξαναφτιάχνουν σπίτια και όσες εκκλησίες τους επέτρεπαν. Η περιοχή που βρισκόταν το μικρό εκκλησάκι είναι ερημωμένη και με τέτοια βλάστηση από βάτους που παραμένει απλησίαστη. Ωστόσο οι κάτοικοι συνεχίζουν να ξαναφτιάχνουν τα σπίτια τους, να καλλιεργούν τη γη και να βόσκουν τα πρόβατά τους . Η εκκλησία πρέπει να κτίστηκε κάπου κοντά στα 1690 και μέχρι το 1707. Το πρώτο της κλίτος ήταν και είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου το δεξί κλίτος της σημερινής Παναγίας των Αρχανών.
Και κάπως έτσι ξεκινούν οι ιστορίες, οι παραδόσεις και τα «παραμύθια»
«Ήταν μια νύχτα από κείνες του καλοκαιριού που ύπνος δεν κόλλαγε σε ένα βοσκό Αρχανιώτη στην καταγωγή. Βρίσκονταν πάνω στο Γιούχτα και φύλαγε τα πρόβατά του σαν είδε ένα φως απέναντι του προς το χωριό. Δεν έδωσε πολύ σημασία την πρώτη φορά, όμως το φως παρουσιαζόταν κάθε βράδυ όλο και πιο δυνατό και πάντα στο ίδιο μέρος. Η περιέργεια του μεγάλωσε πολύ και σκέφτηκε να το κάνει γνωστό και σε άλλους μην το περάσουν για τρελό. Φοβόταν μήπως λέγανε πως οι Νεράιδες του Αυγούστου και τα Δαιμονικά, οι Δρίμες ή Αλουστίνες, που πηγαινόρχονταν κοντά στα παλικάρια με σκοπό να τα παραπλανήσουν και να τους πάρουν τη λαλιά, του΄χαν πάρει και τα δικά του τα μυαλά… Οι σύντροφοί του το είδαν κι αυτοί και η είδηση για το παράξενο φως διαδόθηκε παντού, σε όλους τους Χριστιανούς της περιοχής. Η πρόσβαση στο συγκεκριμένο σημείο αδύνατη λόγω των αγριόκλαδων και των βάτων που υπήρχαν αλλά και ενός ακόμη πιο σοβαρού προβλήματος. Η περιοχή ανήκε στον Τούρκο Μπέη που ήταν σκληρός, βίαιος και αμίλητος. Κανένας δεν είχε το θάρρος να πάει και να του μιλήσει για οτιδήποτε, πόσο μάλλον για ένα τέτοιο θέμα που συγκρούονταν και με την δική του την Πίστη.
Και τότε η Παναγιά έκανε το θαύμα της!
Ο Μπέης είχε για γυναίκα μια όμορφη ανατολίτισσα που ύστερα από πολλά χρόνια κατάφερε να μείνει έγκυος. Σαν έφτασε η ώρα του τοκετού τα πράγματα άρχισαν να γίνονται πολύ δύσκολα. Η γέννα δεν πήγαινε καλά και η ανησυχία σε όλο το κονάκι ήταν διάχυτη. Ο Μπέης έφερε μια μουσουλμάνα μαμή από το Μεγάλο Κάστρο όμως δεν μπόρεσε να κάνει τίποτα. Κείνη τον ενημέρωσε πως και η γυναίκα του και το παιδί που είχε μέσα της ήταν αδύνατον να σωθούν. Ο Μπέης έπεσε σε μεγάλη στενοχώρια και ανησυχία και τότε ένας Αρχανιώτης υπηρέτης του, του είπε αν ήθελε να ειδοποιούσε την δικιά τους μαμή μήπως και ήξερε τίποτα παραπάνω. Ο Μπέης αν και συλλογίστηκε πολύ μην έχοντας καμία ελπίδα επέτρεψε να φωνάξουν την Χριστιανή γυναίκα…
Η μαμή ήταν μια νέα κοπέλα, ανύπαντρη, έξυπνη πολύ, ευσεβής και πολύ έμπειρη στη δουλειά της. Ήρθε, έκαμε την προσευχή της στην Παναγιά και ξεγέννησε την έγκυο φυσιολογικά καταφέρνοντας να τη σώσει κι αυτή και το υγιέστατο αγοράκι της.
Ο Μπέης ήταν ενθουσιασμένος και είπε στην μαμή πως θα της έδινε ρεγάλο ότι του ζητούσε… Εκείνη σκέφτηκε λίγο και του ζήτησε το μικρό χωράφι με τους βάτους εκεί στην άκρη του χωριού που ήθελαν όλοι οι Χριστιανοί γιατί η πίστη του , του εξήγησε, είχε δώσει σημάδια πως κείνος ο τόπος ήταν αγιασμένος. Ο Μπέης δεν χρειάστηκε να σκεφτεί καθόλου και της το χάρισε μεμιάς να το κάνε ότι εκείνη ήθελε. Η χαρά της κοπέλας ήταν μεγάλη όπως και όλων των Αρχανιωτών. Πήγαν σχεδόν αμέσως εκεί, έσκαψαν και βρήκαν την εικόνα της Παναγιάς ζωγραφισμένη σε πέτρα η οποία λίγο αργότερα, κτίστηκε σε ειδική κόγχη στο νότιο τμήμα της εκκλησίας στο ίδιο μέρος όπου βρέθηκε. Το όνομα της μαμής ήταν Μαρία Κουτεζοπούλα - Αρχογαροπούλα, και πρωτοστατούσε σε όλη την διάρκεια των εργασιών. Η χρονολογία που είναι γραμμένη πάνω στην εικόνα, 1707, δείχνει ίσως τότε έγινε η αποπεράτωση, της εκκλησίας.
Ένα καντήλι ακοίμητο τοποθετήθηκε σιμά της που ανάβει ακόμα και σήμερα!
Όταν οι Τούρκικες αρχές του Μεγάλου Κάστρου έμαθαν πως οι Αρχανιώτες Χριστιανοί άρχισαν να κτίζουν καινούργια εκκλησιά, διέταξαν αμέσως να γκρεμιστεί και επέπληξαν τον Μπέη που τους το είχε επιτρέψει. Εκείνοι συνέχιζαν με την ανοχή του Μπέη μα την τελευταία φόρα αναγκάστηκε και τους έκοψε το νερό.
Δεν απελπίστηκαν όμως και με τη Χάρη της Παναγιάς άρμεξαν τα πρόβατα και τα κατσίκια τους, φύλαξαν το γάλα των πρώτων τριών ημερών και την τέταρτη νύχτα μάλαξαν πηλό με το γάλα και αποτελείωσαν την εκκλησιά.»
Λίγα χρόνια αργότερα προστίθεται το μεσαίο κλίτος, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στα 1844, σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στον βορινό τοίχο της εκκλησίας, ολοκληρώνεται το κτίσιμο με το τρίτο της κλίτος αφιερωμένο στους Άγιους Πάντες, καθώς κι ένας μικρός γυναικωνίτης. Στην μεγάλη επανάσταση του 1866 η εκκλησία λεηλατήθηκε, κάηκε και αποδείξεις αυτής της θηριωδίας φαίνονται πάνω στο μαυρισμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο που σώθηκε. Στα 1873 ξαναφτιάχτηκε ότι είχε καταστραφεί από έναν τεχνητή των Μιχάλη Αβρονύκτη, από το Μουχτάρο. Το περίφημο τέμπλο που σώζεται μέχρι σήμερα είναι ένα έργο τέχνης μοναδικής αξίας και ομορφιάς. Λένε μάλιστα πως την ίδια περίοδο που ο Αβρονύχτης έφτιαχνε το τέμπλο ένας εργάτης ο Γεώργιος Παχάκης έκοψε τον βάτο στο μέρος που βρέθηκε η εικόνα της Παναγιάς και που για χάρη Της κτίστηκε όλος ο ναός και ύστερα από λίγες ημέρες πέθανε από μια άγνωστη αρρώστια. Ο μύθος, η παράδοση ήθελε νεκρό όποιον ποτέ προσπαθούσε να τον κόψει ! Εξ αιτίας μάλιστα αυτού του βάτου η εκκλησία πήρε και το όνομα Βατιανή, όχι και τόσο γνωστό στα μέρες μας αλλά υπαρκτό προσωνύμιο. Τέλος να σημειώσουμε πως η αυλή της χρησιμοποιήθηκε σαν νεκροταφείο περίπου μέχρι τα 1900.
Σήμερα η εκκλησία συγκεντρώνει πλήθος κόσμου όχι μόνο την ημέρα της Παναγιάς αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, μιας και λειτουργεί και εκθεσιακός χώρος πολύτιμων εικόνων, αμφίων, πολλών ιερών σκευών και βιβλίων. Αποτελεί σύμβολο σε όλη την Αρχάνα και μάλιστα τα τελευταία χρόνια, στα 1930, δωρίστηκε από Αρχανιώτες που είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική το περίφημο ρολόι της, τοποθετημένο κι αυτό στην αυλή της, που δεσπόζει, ψηλό, αγέρωχο και μνημείο μιας άλλης εποχής αλλά πάντα νοσταλγικής.
Μόνο το περίφημο καμπαναριό της Παναγιάς μας λείπει τούτες τις μέρες. Ο σεισμός της 27ης Σεπτεμβρίου 2021 το «ταρακούνησε» κι έτσι αφαιρέθηκε από το ναό με σκοπό να επισκευαστεί. Οι εργασίες για ένα πιο σύγχρονο μουσείο στο εσωτερικό της εκκλησίας μας αρχίζουν αμέσως μετά την μεγάλη γιορτή και έτσι σύντομα όλα να γίνουν όπως και πριν κ ίσως ακόμα καλύτερα…
Για την ιστορία να σημειώσουμε πως ακριβή ημερομηνία κατασκευής του καμπαναριού δεν βρήκα πουθενά. Σίγουρα μετά τα 1850 και ίσαμε τις αρχές τους 19ου αιώνα…
Πηγές:
Νίκος Χριστινίδης, Η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης των Αρχανών, εκδ. Ενορίας Επάνω Αρχανών,1993
Ελένη Μπετεινάκη, Λόγια του αέρα», Ιδιωτική Συλλογή Διηγημάτων, υπό έκδοση
