Με ένα μεγάλο πέτρινο καράβι, που έστριψε την πλώρη του βορειοδυτικά κι άραξε μέσα στο άφατο πράσινο της φύσης, μοιάζει ο λόφος της αρχαίας Ελεύθερνας, στους πρόποδες του Ψηλορείτη, της αρχαίας Ίδης, και σε υψόμετρο περίπου 380 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Η θέση της, στην καρδιά της Κρήτης, στη μέση περίπου απόσταση από την αρχαία Κυδωνία (Χανιά) στα δυτικά και την Κνωσό στα ανατολικά κι ακόμη από την Φαιστό και τη Γόρτυνα στα νότια, την ευνόησε πολλαπλώς.
Η αρχαία Ελεύθερνα αποκαλύπτει όλα τα μυστικά της περίπου από το 3000 π.Χ. έως τον 14ο αι. μ.Χ., ενώ από την ανασκαφή της νεκρόπολης στην Ορθή Πέτρα φαίνεται ότι η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, κυρίως από το 900 έως και τα τέλη του 6ου ή τις αρχές του 5ου αι. π.Χ., είναι η πιο σημαντική περίοδος της πόλης, που συνδέεται άμεσα με την αυγή του ελληνικού πολιτισμού και τον Όμηρο (Ιλιάδα και Οδύσσεια).
Το Μουσείο
H εικόνα της ιστορικής διαδρομής της Ελεύθερνας ξεπηδά μέσα από τα υλικά κατάλοιπα του πολιτισμού της, σε τρεις συνεχόμενες αίθουσες.
Η αίθουσα Α περιλαμβάνει τα εκθέματα εκείνα - αγγεία, αγάλματα, επιγραφές, όπλα, εργαλεία, ειδώλια, από πηλό, λίθο, μέταλλα, φαγεντιανή, ελεφαντόδοντο κ.τ.λ. - που επελέγησαν για μια πρώτη παρουσίαση της διαχρονικής δημόσιας, πολιτικής, θρησκευτικής, κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής της Ελεύθερνας.
Η αίθουσα Γ είναι αφιερωμένη στις νεκροπόλεις της Ελεύθερνας. Παρουσιάζονται μόνον ευρήματα από τις ανασκαφές στην νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, καθώς σε αυτήν εικονογραφούνται περιγραφές από τον κόσμο του Ομήρου: το τελετουργικό τυπικό των ταφικών πυρών (καύσεων), όπως αυτές περιγράφονται στην Ιλιάδα και κυρίως στην ταφική πυρά του Πατρόκλου (Ραψωδία Ψ). Επίσης, σκιαγραφείται μια κοινωνία ηρώων πολεμιστών και αγέρωχων πριγκιπισσών, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα από το κτήριο Μ, όπου εντοπίστηκαν οι σκελετοί τεσσάρων γυναικών ηλικίας από τα 13,5 έως τα 72 έτη, με ξεχωριστή θέση στην πρωτοαρχαϊκή κοινωνία της Ελεύθερνας.
Η έκθεση κλείνει με την αναπαράσταση μιας καλά διατηρημένης πυράς που ανήκε σε νέο άνδρα-πολεμιστή, περίπου 30 ετών, ο οποίος αποτεφρώθηκε μαζί με τον/την σύντροφό του. Η πυρά αυτή, που χρονολογείται γύρω στα 720-700 π.Χ., επεφύλαξε και μια μοναδική ανακάλυψη στο ΒΔ άκρο της: τον σκελετό ενός γεροδεμένου άνδρα, ηλικίας 30-40 ετών, που μάλλον πρόκειται για έναν αιχμάλωτο, ο οποίος εκτελέστηκε μπροστά στην πυρά του πολεμιστή.
Η μοναδική αυτή ανακάλυψη φέρνει στο νου την αντίστοιχη δραματική σκηνή της σφαγής των αιχμαλώτων Τρώων από τον Αχιλλέα, μπροστά στην πυρά του Πατρόκλου, όπως την περιγράφει ο Όμηρος στην ραψωδία Ψ της Ιλιάδας.
