Ένταξη του Αρκαδίου στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO;

Σύμφωνο, όπως ανακοινώθηκε, βρίσκει τον Δήμο Ανωγείων η πρόταση για ένταξη του Αρκαδίου στα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, που διατύπωσε ο αρχαιολόγος και Υποψ. Διδάκτορας Πολιτιστικού Σχεδιασμού Γιώργος Α. Καλομοίρης σε ομιλία του που εκφωνήθηκε την 7-11-2023 στον εορτασμό της επετείου του Αρκαδίου στα Ανώγεια στον χώρο του ανδριάντα του Πυρπολητή Εμμανουήλ Αναγνώστη Σκουλά. 
Πρόκειται, όπως αναφέρεται από τον Δήμο Ανωγείων για μια πρόταση που προάγει την ιστορικότητα της Μονής διεθνώς.

Αναλυτικά στην ομιλία του ο κ. Καλομοίρης ανέφερε: 

“Απ’ το Αρκάδι της Κρήτης για τα “Αρκάδια” της Ανθρωπότητας”

• Σύγκρουση των Πολιτισμών- Σήμερα και χθες  

Η ανθρώπινη ιστορία είναι η ιστορία των πολιτισμών . Δε μπορούμε να σκεφτούμε την ανάπτυξη μας ως άνθρωποι με κάποιον άλλον τρόπο , δε μπορούμε να ορίσουμε την ίδια μας την ταυτότητα με κάποιο άλλο μέσο.

Στην πραγματικότητα ο πολιτισμός είναι η μεγαλύτερη απ όλες τις ιστορίες του κόσμου, μια ιστορία που ξεκινά με την παραδοχή πως “οι  πολιτισμοί περιέχουν χωρίς να περιέχονται”. 

Η έννοια του πολιτισμού παρέχει το μέτρο με βάση το οποίο μπορούμε να κρίνουμε τις κοινωνίες, οι πολιτισμοί είναι το μεγάλο εμείς που ταυτόχρονα μας διαχωρίζει  απ’ το εξίσου μεγάλο , το μεγαλυτερο ή το μικρότερο εκείνους. 

Αναφέρω ως εισαγωγή στα παραπάνω γιατί ζούμε τους καιρούς της “σύγκρουσης των πολιτισμών” , σε μέρες που οι σημαίες και σύμβολα όπως ο σταυρός και η ημισέληνος, η γλώσσα,  οι δεσμοί αίματος, η λειτουργία κοινών θεσμών, τα ήθη και έθιμα και κοινός παρονομαστής όλων η μνήμη αποδεικνύονται ισχυρότερα των ιδεολογιών και των πολιτικών. (τόσο ως πρόσωπα όσο και ως κινήσεις) 

Δεν ζούμε “το τέλος της ιστορίας” όπως προέβλεψαν σημαντικοί ερευνητές  αλλά μια μεταβολή που όπως υποστηρίζουν εξίσου σημαντικοί ιστορικοί “τελειώνει η επέκταση της Δύσης και αρχιζει ή εξελίσσεται  η εξέγερση εναντίον της Δυσης”.

Και είναι σταθερό φαινόμενο στην ιστορία τόποι που αντιμετωπίζονται ως αποικίες να εξεγείρονται εναντίων των μητροπόλεων. 

Οι λαοί που αναζητούν ταυτότητα ή τον τρόπο να ξανασυστηθούν στον κόσμο αποδεικνύοντας πως υπάρχουν, πολλές φορές χρειάζονται εχθρούς και δυνητικά η πιο επικίνδυνη εχθρότητα αναπτύσσεται κατά μήκος της συνοριακής γραμμής μεταξύ των μεγάλων πολιτισμών του κόσμου.  

Δε ζούμε στον έναν κόσμο της δεκαετίας του 20 ούτε στους τρεις κόσμους της δεκαετίας του 60 αλλά στους 6 και παραπάνω κόσμους ή πόλους που άρχισαν να ξεπροβάλλουν απ τη δεκαετία του 90 μέχρι σήμερα.  

Σε όλα αυτά αν κάτι παραμένει σταθερό,  είναι το αξίωμα πως :

Δεν υπάρχουν παρά δύο δυνάμεις στον κόσμο, το σπαθί και το πνεύμα. Σε βάθος χρόνου, και στον πόλεμο της ανθρωπότητας, το πνεύμα νικάει το σπαθί, το πυρ απ  τα πυροβόλα, τις ρουκέτες ακόμα και τα πυρηνικά, γιατί μετά τον όλεθρο, ο σκεπτόμενος άνθρωπος θα επικρατήσει του πολεμιστή στη μάχη της αναγέννησης.

• Το  χρονικό ενός επαναστατημένου του Νοέμβρη 

Αν η ιστορία έστεφε έναν απ’ τους μήνες της επαναστάτη αυτός θα ταν ο Νοέμβρης. 

Απ΄ τη Συνωμοσία της Πυρίτιδας στις 5 Νοέμβρη του 1602 , στους  Μπολσεβίκους στις 7 Νοέμβρη του 1917 μέχρι τη Νοεμβριανή ή Χαμένη Επανάσταση στις 9 Νοέμβρη του 1918 , το πρώτο δεκαήμερο του Νοέμβρη έδωσε στην ιστορία σημαντικά ορόσημα.  

Ενέπνευσε δηλαδή ανθρώπους να επαναστατήσουν, να πουν μέσα τους δεν πάει άλλο και να αρνηθούν  βασιλιάδες, ηγεμόνες, αυτοκράτορες πανίσχυρα μέχρι τότε συστήματα ,  αλλάζοντας ότι έμοιαζε αναπόδραστο απ το δικό τους πεπρωμένο. 

Ανθρώπους που για τον Καμύ λένε όχι. Αρνούνται αλλά δεν παραιτούνται , σκλαβους που σ’ όλη του τη ζωή δεχόταν διαταγές ξαφνικά κρίνουν μια νέα εντολή απαράδεκτη.

Ζώντας μέχρι τότε μέσα στη βολή του να βγάλουμε και τη σημερινή μέρα,  ο σκλάβος ρίχνεται απότομα από το “μα έτσι έχουν τα πράγματα…” στο “όλα ή τίποτα”, στο  Ελευθερία ή Θάνατος. 

Η συνείδηση τελικά είναι αυτή που προβάλλει στο φως σαν έκρηξη μαζί με την εξέγερση.

• Μια αλλόκοτη επανάσταση - Το Ιστορικό της Ανατίναξης 

Τέτοιες μέρες τον Νοέμβριο 1866, κλιμακώνεται και σημειώνεται η κορυφαία πράξη του απελευθερωτικού αγώνα των Κρητών, το πραγματικό ολοκαύτωμα, αυτό της Μονής Αρκαδίου,όπου το όλον αυτοπυρπολείται , όχι με τη διαταγή ισοπέδωσης του κατακτητή αλλά με την έμψυχη, συλλογική απόφαση ελεύθερων μα πολιορκημένων ανθρώπων σε έναν πανίσχυρο συμβολισμό αυτοθυσίας για την ελευθερία. 

Οι Ανατινάξεις της Μονής Αρκαδίου συγκεντρωμένες στον όρο Ανατίναξη είναι το σημαντικότερο επεισόδιο της Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869.

Η φωτιά που άναψε τον φάρο μιας σβησμένης επανάστασης βάζοντας μια βάση ο τόπος μας η Κρήτη να μην τεμαχιστεί μελλοντικά σε ζώνες κυριαρχίας αλλά να θέσει ως πρόταγμα την ένωση με την πατρίδα και το νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος. 

Ένα κράτος που απ τη φλόγα της επανάσταση του 21 μέχρι και εκείνη τη στιγμή παλεύει ανάμεσα σε φουστανέλες και χλαμύδες να φτιαξει το παρόν του, αναζητώντας απ τα δυο βαριά του παρελθόντα (Αρχαιοελληνικό και Βυζαντινό) να αντλήσει αυτοπεποίθηση ύπαρξης για το μέλλον του. 

Το Αρκάδι προέκυψε ως μια αλλόκοτη επανάσταση, όπου καταπιεσμένοι  μα ασυμβίβαστοι χωρικοί, πιστοί φλογισμένοι, χριστιανοί, Ελλαδίτες και Κρήτες αγωνιστές , κλήρος και  αντι-κληρικοί, ουτοπιστές Γαριβαλδινοί, συνασπίζονται σε ένα κινηματικό παρανάλωμα χωρίς δομή , ανοίγοντας όμως ξανά τις πληγές του Σουλτάνου στο σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου. 

Στη Μονή έχουν οχυρωθεί 964 άνθρωποι, 325 απ αυτούς είναι άνδρες, οι υπόλοιποι γυναικόπαιδα σε ένα μωσαϊκό με διαφορετικές αφετηρίες και καταβολές αλλά μια κοινή, πανανθρώπινη θα λέγαμε σήμερα κατάληξη, την απόφαση αυτοθυσίας για ελευθερία.  

Αναμεσα τους οργανωμένοι εθελοντές, στρατιωτικοί απ τη μητέρα Ελλάδα όπως ο Αρκάς Φρούραρχος της Μονής Ιωάννης Δημακόπουλος ,Επαναστάτες Γαριβαλδινοί όπως ο Εμμανουήλ Μελισσιώτης και ο Εμμανουήλ Αναγνώστου Σκουλάς, Ασυμβίβαστοι Κρήτες της ενδοχώρας όπως ο Κωστής Γιαμπουδάκης και ο Δράκος Ντελής  (Τσιμπραγός)  μαζί  με τους μοναχούς της μονής και την εμβληματική μορφή του ηγούμενου Γαβριήλ Μαρινάκη. 

Και επειδή μια επανάσταση ξεκινά με άρνηση, μια άρνηση που στην πραγματικότητα πυροδοτεί μετανιωμενες καταφάσεις εδώ η σπίθα της πολιορκίας και τελικά πυρπόλησης του Αρκαδίου ήρθε από την παραβίασης της Οθωμανικής Διοίκησης να σεβαστεί το μεταρρυθμιστικό  της διάταγμα Χατ-ι Χουμαγιούν, μη παρέχοντας κοινωνική και θρησκευτική  ισονομία προς τους πολίτες της Κρήτης. 

Παράλληλα η ανάμειξή του διοικητή της Κρήτης Ισμαήλ Πασά στο Μοναστηριακό ζήτημα του νησιού με τον πλέον κατασταλτικό τρόπο επίλυσης  λειτούργησαν ως επιταχυντές γι αυτόν τον αιματηρό ξεσηκωμό του 1866 και το σύνθημα που υπερβαινει τις παραπάνω αφορμές με το ξεκάθαρο δίλημμα ένωσις ή θάνατος. 

Όμως το Αρκαδι δεν είναι κεραυνός που πέφτει σε αίθριο καιρό , ένας αιώνας είχε προηγηθεί σε έναν χορό επαναστάσεων για την Κρήτη. Η αρχή ξεκινά με τον Δασκαλογιάννη στα 1770, όταν γδάρθηκε ζωντανός στο Ηράκλειο ανοίγοντας τον δρόμο ως πρωτομάρτυρας.  Ακολουθεί το 1821 και το 1828 για να φτάσουμε στο κίνημα των Μουρνιδών στα 1833,  την Επανάσταση των Χαιρέτη Βασιλογεωργή στα 1841 και το κίνημα του Μαυρογένη στα 1858. Το μπαρούτι, το αίμα και η φωτιά συνεχίζεται στη μεγάλη Επανάσταση από το 1866 ως το 1869 με πυροκροτητή το Αρκάδι μέχρι να φτάσουμε στην επαναστατική συνέλευση στο Φρε υπό τον Τσουδερό στα 1878 και στον αιματηρό καταπνιγμένο ξεσηκωμό του 1889.  Απαιτήθηκε ο βαρύς φόρος θυσιών μιας ακόμα επανάστασης στα 1896, βαφτισμένης ως «τυχερής» ώστε από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη τα γερά της σίδερα να σπάσει, φέρνοντας τον τελευταίο προάγγελο της Ένωσης με την Ελλάδα και το καθεστώς της Κρητικής Πολιτείας στις 2 του Νοέμβρη του 1898. 

• Οι Γαριβαλδινοί, ο ιερός αγώνας

 Ο Μεγάλος Κρητικός που μεγάλωσε τη  Χώρας μας και θεμελίωσε ξανά της Δημοκρατική Παράταξη της Ελλάδας, ο  Ελευθέριος Βενιζέλος έλεγε πως :Οι πολιτισμένοι λαοί κερδίζουν την εξουσία με την ψήφο των πολλών, κυβερνώνται με την ικανότητα των ολίγων και μεγαλουργούν με την πνοή του ενός. 

Αυτή την πνοή συνήθως ψάχνουν πολλοί να βρουν και στην ιστορία σε ένα μηχανισμό μνήμης και τεχνικής για να φέρουμε μπροστά μας ζωντανά γεγονότα σε μια “έμφυτη” ανάγκη απόδοσης τιμής η ευθύνης.  

Όμως η Ιστορία κυρίες και κύριοι δεν είναι εργαλείο μιρκοπολιτικής αλλά σπόρος για την καλλιέργεια πολιτικής που δεν μπορεί να υποτάσσεται σε ιδεολογίες αλλά μονάχα να εμπνέει ιδεολόγους. 

Μα πάνω απ όλα η Ιστορία δεν είναι υπόθεση ενός, έχει εξαπτέρυγα της την Αναζήτηση , την Ανατροπή και την Απόδειξη  ενώ πορευεται με την αποδοχη της άγνοιας ώστε να φτάσει στην Αλήθεια.  

Βρισκόμενος σήμερα κάτω από την βαριά σκιά του ανδριάντα του Εμμανουήλ Αναγνώστου Σκουλά και το στόχαστρο της κάνης του όπλου του ,μου περνούν απ το μυαλό έστω και φευγαλέα εκείνα τα πιθανά λεπτά σκέψεων πριν ολοκαυτωθεί, κάνοντας απ τη μεριά του το άλμα απ’ τη ζωή στην ύπαρξη , απ το βίωμα στα ιδανικά, απ τη λογική στα ιδεώδη, απ τα ανθρώπινα συναισθήματα στην ενόραση. 

Αυτές οι οριακές στιγμές που παύει να ανήκει στον οίκο του, στους γεννημένους και απογόνους της σειριάς σου , γιατί απ τη βάση του τόπου του περνά στη μετάβαση του ελεύθερου ανθρώπου που έστω και υποσεινήδητα αγωνίζεται για τους αγέννητους, για τα μεγάλα, τις κλασικές συστατικές αξίες της ανθρωπότητας. 

Η εμβληματική μορφή του γαριβαλδινού δασκάλου που κάνει το άλμα της στροφης από τα γράμματα στα άρματα, φτάνοντας στο Αρκάδι για να μεταφέρει μια επιστολή - καίγεται  με το Αρκάδι για να φέρει μια επανάσταση. 

Και δε θα μπορούσε να κάνει αλλιώς, ήταν ορκισμένος σε έναν πυρήνα με ιδρυτική αρχή την άμεση συμμετοχή σε κάθε εξέγερση, όπου εθνική επαναστατική δράση και η διεθνιστική αλληλεγγύη ήταν αναπόσπαστες.

Το Τάγμα των Γαριβαλδινών με τους ερυθρούς χιτώνες ήταν δεμένο με τον όρκο κατάκτησης της ελευθερίας στο θεμέλιο μιας ιερής συμμαχία των λαών έναντι της ιεράς συμμαχίας ηγεμόνων των τελευταίων αυτοκρατοριών. 

Σε αυτόν τον πυρήνα ιδεολογικής ζύμωσης ευρωπαϊκού χαρακτήρα συγκροτείται ο ήρωας μας ως δάσκαλος στην Ελληνική Συρο το 1865 . Στην κοσμική Ερμουπολη, εμπορικό κέντρο με έντονη πνευματική κίνηση και καταφύγιο Γαριβαλδινών επαναστατών στους οποίους μυείται ασπαζόμενος τις ιδέες της δημοκρατίας, της ελευθερίας και  πατριωτισμού,  

• Από Ακόλουθος μιας γενεαλογίας επαναστατημένων, ως εγγονός , γιος , αδελφός,  αγωνιστών και θυσιασθέντων μιας γραμμής αίματος για την ελεύθερη Κρήτη, 
• Γίνεται μύστης μιας κουλτούρας δομημένου επαναστάτη , στο ριζοσπαστικοτερο κίνημα της Ευρώπης εκείνη  την εποχή.  

Αλήθεια,  μπορούσε να πράξει κάτι διαφορετικό από μια μεγάλη αυτοθυσία ;

• Ο Αποσυμβολισμός του Αρκαδίου 

Η τρομερή έκρηξη αποθεώνει  τους «νικημένους», η αγωνία γίνεται θρίαμβος. Το Ηρωικό Αρκάδι πολέμησε σαν κάστρο για να πεθαίνει σαν ηφαίστειο.

Τα παραπάνω λόγια αποδίδονται στην απαντητική επιστολή του Γάλλου Συγγραφέα Βίκτωρ Ουγκώ προς τον στρατιωτικό αρχηγό των Χανίων Ιωάννη Ζυμβρακάκη, ο οποίος μαζί με τους Μιχαήλ Κόρακα στο Ηράκλειο και Πάνο Κορωναίο στο Ρέθυμνο αποτέλεσαν κύρια πρόσωπα της επανάστασης 66-69. 

Αναμφίβολα το σύμβολο της Ενιαιας Κρήτης των Νεότερων χρόνων είναι το Αρκάδι, ως μια συλλογική θυσία αταίριαστων, αδούλωτων , απελεύθερων ψυχών που έγινε ο αδιαμφισβήτητος πυρπολητής ενδιαφέροντος στην καρδιά του Ελεύθερου Κόσμου. 

Το Αρκάδι όσο δίκό μας είναι άλλο τόσο δε μας ανήκει, δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ούτε ως οικογενειακό δισκοπότηρο, ούτε ως τοπικό ούτε ακόμα και ως εθνικό μονο κτήμα αλλά ως παγκόσμιο απόκτημα του Επαναστατημένου Ανθρώπου για τα Ιδεώδη της Ελευθερίας. 

Γιατί η Ιδέα του Αρκαδίου εκ των πραγμάτων διαλύει τοπικα σύνορα που γεννούν τοπικιστικά σύνδρομα, υπερβαινει περιφερειακές και εθνικές ισορροπίες για να αγγίξει με ιστορική ευθύνη τα σύνορα του ανθρωπισμού και της οικουμένης. 

Το στοίχημα για μας σήμερα  είναι η υπέρβαση , γιατί τελικά έχει σημασία να οραματιστούμε ξανά ξεχασμένες αξίες και Ιδανικά που αγγίζουν την ίδια τη σύσταση του Ανθρώπου να ζει ελεύθερος και ανεξάρτητος με ευθύνες και δικαιώματα.

• Γι αυτό λοιπόν ο δρόμος για το Αρκάδι δεν μπορεί  να σταματάει σε διπλές επετείους που αργά ή γρήγορα θα γίνουν επετείες αντιπροσώπευσης κοινού σε έναν κόσμο που έρχεται διαρκώς αντιμέτωπος με το διλλημα Πολιτισμός ή Βαρβαρότητα. 

Είναι η ώρα πια από τη βάση της Κρήτης να φέρουμε ως άνθρωποι των καιρών μας τη μετάβαση στο σκαλί της Ανθρωπότητας. 

Από τον μικρό, ορεινό, ιστορικό μας δήμο να διαθέσουμε εθελοντές πνεύματος σε μια κοινή συμπόρευση επιστημών, τεχνών, έρευνας και λαϊκής σοφίας για ένα νέο όραμα:

• Την κατάρτιση πρότασης υποψηφιότητας ένταξης  του Αρκάδιου στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ουνέσκο. 

Μια ένταξη πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη που θα προσεγγίσει το Αρκάδι όχι  απλα ως κτίσμα αναγεννησιακού ρυθμού, ως ένα ακόμα ένδοξο ερείπιο, αλλά ως κοιτίδα Αναγέννησης κοινωνικών αγώνων που μπορούν να ενώσουν διαφορετικούς ανθρώπους και λαούς  στα κοινά , τα μεγάλα , τα ουσιώδη. 

Ένα Αρκάδι σύμβολο πνευματικού ακτιβισμού της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που δεν έχει φοβίες και  απωθημένα με την Ιστορία. 

Ξαναβλέποντας τον ανδριάντα του Εμμανουήλ Αναγνώστου Σκουλά, τον φαντάζομαι με τον ερυθρό χιτώνα απ τη διάσταση της αιωνιότητας αυτή τη φορά

•  Να προτάσσει την πένα που στο τέλος κερδίζει το πυρ και την πιστόλα , τον πολεμιστή που ξαναγίνεται δάσκαλος και επιστρέφει από τα άρματα στα γράμματα σε μια  επιστολή για τα Αρκάδια της Ανθρωπότητας αυτή τη φορά.

Βιβλιογραφικές Αναφορές 

1. Α. Camus , Μτφ Ν. Καρακίτσου Douge, M. Κατσαμπάρογλου Ρόμπιν, Ο Επαναστατημένος Άνθρωπος, Εκδόσεις Πατάκη, 2013 
2. Α. Ε Toynbee, Μτφ Ν Γιαναδάκης, Οι Έλληνες και οι Κληρονομιές τους , Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 2013.
3. F. Fukuyama, μτφ Α.Φακατσέλης,  Το τέλος της ιστορίας και το τελευταίος Άνθρωπος, Εκδόσεις ΛΙβάνη, 1992.
4. Κ. Καστοριάδης, Μτφ Σ Χαλικιάς, Κ Σπαντιδάκης,Γ Σπαντιδάκη,  Η Φαντασιακή θέσμιση της Κοινωνίας , Εκδόσεις Κέδρος, 2010.
5. Ν.Σκουλάς,  Ομιλία για 150 χρόνια από το Αρκάδι,  Ανώγεια 7/11/2016.
6. P.S Huntington , Μτφ Σ Ριζοθανάση, Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης , εκδόσεις Πατάκη , 2017
7. PS Huntington , L.H Harisson , (ed), Μτφ Μ. Μαραγκουδάκης, Oι Πολιτισμικές Αξίες και η σημασία τους για την Ανθρώπινη πρόοδο, Εκδόσεις Κυρομανος, 2017.
8. Συλλογικό ,Έλλην, Ρωμηός Γραικός , ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ, Εκδόσεις Ευρασία, 2018
9.  Χ. Κουλούρη , Φουστανέλες και Χλαμύδες, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ 1821-1930, ΕΚδόσεις :Αλεξάνδρεια, 2020 

Διαβάστε περισσότερες ειδήσεις από την Κρήτη και το Ρέθυμνο