ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Άγγελος Χανιώτης: «Το μαντείο της Δωδώνης, καταφύγιο για ανθρώπινες αγωνίες»
Να παντρευτώ; Θα κάνω παιδί; Να ξενιτευτώ; Να ακολουθήσω την τέχνη του πατέρα μου; Να πάρω άλλη γυναίκα; Ποιος μου έκλεψε τα χρήματα; Θα νικήσω στη δίκη;
Σύντομα και άμεσα, τα παραπάνω -ενδεικτικά- ερωτήματα που περιλαμβάνονται στα χρηστήρια πινάκια-«ελάσματα» του ιερού και του μαντείου του Διός και της Διώνης στη Δωδώνη, τα οποία πρόσφατα εντάχθηκαν στον κατάλογο «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO, εκφράζουν όχι μόνο τις αγωνίες απλών ανθρώπων της αρχαιότητας, αλλά είναι και μια από τις καλύτερες γραπτές πηγές που έχουμε γι’ αυτές.
«Οι αγωνίες και τα συναισθήματα των απλών ανθρώπων της αρχαιότητας εκφράζονται σε διάφορες γραπτές πηγές, όπως σε τάματα, επιτύμβιες επιγραφές και εξομολογήσεις των αμαρτιών τους. Μια από τις καλύτερες σχετικές πηγές είναι οι ερωτήσεις που απευθύνουν προσκυνητές από το σύνολο του ελληνικού κόσμου στον Δία και τη Διώνη, τους θεούς της Δωδώνης. Χαραγμένες σε μολύβδινες πινακίδες, οι ερωτήσεις χρονολογούνται από τον 6ο έως τον 2ο π.Χ. αιώνα», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Institute for Advanced Study στο Πρίνστον, με αφορμή την ομιλία του με τίτλο «Το μαντείο της Δωδώνης, καταφύγιο για ανθρώπινες αγωνίες». Τη διάλεξη διοργανώνει η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία τη Δευτέρα 20 Νοεμβρίου 2023 και ώρα 7.00 μμ. με αφορμή την ένταξη των χρηστηρίων ελασμάτων της Δωδώνης στον κατάλογο «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO και θα πραγματοποιηθεί στη μεγάλη αίθουσα διαλέξεων του μεγάρου της (Πανεπιστημίου 22, Αθήνα).
Τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης αποτελούν ένα μοναδικό, παγκοσμίως, σύνολο, που συμβάλλει σημαντικά στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και θρησκείας. Πρόκειται για τμήματα από εύθραυστα, λεπτά φύλλα μολύβδου, πάνω στα οποία χαράσσονταν τα ερωτήματα των προσκυνητών του μαντείου, αλλά και η χρησμοδότηση που λάμβαναν. «Οι πινακίδες έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στο ιερό του Δία στη Δωδώνη από το 1875 και εξής. Από το 1913 οι ανασκαφές τελούν υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Η ανάγνωση των περίπου 4.000 κειμένων, που βρέθηκαν στις ανασκαφές του Δημητρίου Ευαγγελίδη τις δεκαετίες του ᾿30 και του ῾50, αποτελεί πραγματικό άθλο που οφείλεται στις προσπάθειες των Σωτηρίου Δάκαρη, Ιουλίας Βοκοτοπούλου και Τάσου Χρηστίδη. Με επιμέλεια του Σωτήρη Τσέλικα τα κείμενα δημοσιεύθηκαν από την Αρχαιολογική Εταιρεία σε δίτομο έργο. Αυτή η δημοσίευση και οι ενέργειες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων έχουν θέσει τις βάσεις για την ιστορική μελέτη αυτού του υλικού. Τα μισά περίπου από τα δημοσιευμένα κείμενα σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση, αποτελώντας έτσι ένα αρχείο εξαιρετικής σημασίας για τη μελέτη της κοινωνίας και της θρησκείας στην αρχαία Ελλάδα. Δικαίως εντάχθηκαν φέτος στον κατάλογο ‘Μνήμη του Κόσμου’ της UNESCO», τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής.
Γάμος, διαζύγιο, γέννηση και επιβίωση παιδιών, ταξίδια, επαγγελματικά σχέδια, υγεία, ίαση, στρατιωτική θητεία, αγορά και απελευθέρωση δούλων, τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης περιλαμβάνουν πληροφορίες σχεδόν για κάθε πτυχή της κλασικής και ελληνιστικής Ελλάδας. «Τα ερωτήματα είναι σύντομα, χαρακτηρίζονται όμως από αμεσότητα στη διατύπωση των προβλημάτων που απασχολούν γυναίκες και άντρες: Να παντρευτώ; Θα κάνω παιδί; Να ξενιτευτώ; Να ακολουθήσω την τέχνη του πατέρα μου; Να πάρω άλλη γυναίκα; Ζει ή πέθανε ο ξενιτεμένος; Σε ποιον θεό ή ήρωα να θυσιάσω; Μήπως η αρρώστια μου οφείλεται σε κάποια αμαρτία; Θα μιλήσει το παιδί; Ποιος μου έκλεψε τα χρήματα; Θα νικήσω στη δίκη; Θα νικήσω στους αθλητικούς αγώνες; Μου έκαναν μάγια;
»Μια από τις μαντικές μεθόδους ήταν η κληρομαντεία. Οι επισκέπτες έγραφαν το ερώτημα μια φορά σε θετική μορφή (π.χ. “ Να ασχοληθώ με την κτηνοτροφία”) και μια σε αρνητική (“ Να μην ασχοληθώ με την κτηνοτροφία” ή απλά “ ή όχι”) και η σωστή απάντηση επιλεγόταν με κλήρωση. Μάλλον η απάντηση που είχε επιλεγεί αφιερώνονταν στη συνέχεια στο ιερό και αυτό εξηγεί τον μεγάλο αριθμό πινακίδων που έχουν βρεθεί. Όμως, υπήρχαν και ερωτήματα που δεν επιδέχονταν απάντηση με ένα “ ναι” ή ένα “ όχι”. Π.χ. το μαντείο μπορούσε να δώσει συμβουλές για τις θεότητες των οποίων η λατρεία θα έπρεπε να εισαχθεί», πληροφορεί ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ για τη λειτουργία του μαντείου της Δωδώνης, που ήταν πολύ ευρύτερη από την πρόβλεψη του μέλλοντος.
«Οι άνθρωποι απευθύνονταν στους θεούς για να πάρουν απαντήσεις και για το παρελθόν, για να ζητήσουν συμβουλές και κυρίως για να τραβήξουν την προσοχή των θεών στα βάσανα και τις αγωνίες τους. Σε αρκετές περιπτώσεις τα ερωτήματα αφορούν σε νομικές διαφορές μεταξύ ανθρώπων, π.χ. στην υποψία ότι κάποιος γείτονας είχε κλέψει ένα αντικείμενο. Σε αυτές τις περιπτώσεις φαίνεται ότι το μαντείο λειτουργούσε ως μεσολαβητής για την ειρηνική και εξωδικαστική επίλυση διαφορών. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις πόλεις, όχι μεμονωμένα άτομα, ζητούσαν τη συμβουλή του μαντείου. Μερικές φορές αναγνωρίζουμε στα κείμενα γνωστές ιστορικές προσωπικότητες», υπογραμμίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Άγγελος Χανιώτης.
Παράλληλα, τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης παρέχουν πλήθος επιγραφικών δεδομένων για τη μορφή και την εξέλιξη των γραμμάτων ή για τη διατύπωση του συμπυκνωμένου λόγου. «Τα ελάσματα της Δωδώνης αποτελούν έναν πραγματικό θησαυρό για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Επειδή οι συντάκτες τους έρχονταν από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και των αποικιών, τα κείμενα είναι γραμμένα σε διαφορετικές διαλέκτους. Επίσης, επειδή είναι χαραγμένα από απλούς ανθρώπους, μας δίνουν πληροφορίες για την ομιλούμενη γλώσσα. Η ερμηνεία των ελασμάτων της Δωδώνης έχει ήδη απασχολήσει δεκάδες επιστημόνων διαφορετικών ειδικοτήτων -ιστορικούς, θρησκειολόγους, φιλολόγους, γλωσσολόγους, ιστορικούς του δικαίου, αρχαιολόγους- και θα αποτελεί για πολλά χρόνια διεπιστημονικό ερευνητικό αντικείμενο», καταλήγει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Ελένη Μάρκου
Σύντομα και άμεσα, τα παραπάνω -ενδεικτικά- ερωτήματα που περιλαμβάνονται στα χρηστήρια πινάκια-«ελάσματα» του ιερού και του μαντείου του Διός και της Διώνης στη Δωδώνη, τα οποία πρόσφατα εντάχθηκαν στον κατάλογο «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO, εκφράζουν όχι μόνο τις αγωνίες απλών ανθρώπων της αρχαιότητας, αλλά είναι και μια από τις καλύτερες γραπτές πηγές που έχουμε γι’ αυτές.
«Οι αγωνίες και τα συναισθήματα των απλών ανθρώπων της αρχαιότητας εκφράζονται σε διάφορες γραπτές πηγές, όπως σε τάματα, επιτύμβιες επιγραφές και εξομολογήσεις των αμαρτιών τους. Μια από τις καλύτερες σχετικές πηγές είναι οι ερωτήσεις που απευθύνουν προσκυνητές από το σύνολο του ελληνικού κόσμου στον Δία και τη Διώνη, τους θεούς της Δωδώνης. Χαραγμένες σε μολύβδινες πινακίδες, οι ερωτήσεις χρονολογούνται από τον 6ο έως τον 2ο π.Χ. αιώνα», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Institute for Advanced Study στο Πρίνστον, με αφορμή την ομιλία του με τίτλο «Το μαντείο της Δωδώνης, καταφύγιο για ανθρώπινες αγωνίες». Τη διάλεξη διοργανώνει η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία τη Δευτέρα 20 Νοεμβρίου 2023 και ώρα 7.00 μμ. με αφορμή την ένταξη των χρηστηρίων ελασμάτων της Δωδώνης στον κατάλογο «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO και θα πραγματοποιηθεί στη μεγάλη αίθουσα διαλέξεων του μεγάρου της (Πανεπιστημίου 22, Αθήνα).
Τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης αποτελούν ένα μοναδικό, παγκοσμίως, σύνολο, που συμβάλλει σημαντικά στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και θρησκείας. Πρόκειται για τμήματα από εύθραυστα, λεπτά φύλλα μολύβδου, πάνω στα οποία χαράσσονταν τα ερωτήματα των προσκυνητών του μαντείου, αλλά και η χρησμοδότηση που λάμβαναν. «Οι πινακίδες έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στο ιερό του Δία στη Δωδώνη από το 1875 και εξής. Από το 1913 οι ανασκαφές τελούν υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Η ανάγνωση των περίπου 4.000 κειμένων, που βρέθηκαν στις ανασκαφές του Δημητρίου Ευαγγελίδη τις δεκαετίες του ᾿30 και του ῾50, αποτελεί πραγματικό άθλο που οφείλεται στις προσπάθειες των Σωτηρίου Δάκαρη, Ιουλίας Βοκοτοπούλου και Τάσου Χρηστίδη. Με επιμέλεια του Σωτήρη Τσέλικα τα κείμενα δημοσιεύθηκαν από την Αρχαιολογική Εταιρεία σε δίτομο έργο. Αυτή η δημοσίευση και οι ενέργειες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων έχουν θέσει τις βάσεις για την ιστορική μελέτη αυτού του υλικού. Τα μισά περίπου από τα δημοσιευμένα κείμενα σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση, αποτελώντας έτσι ένα αρχείο εξαιρετικής σημασίας για τη μελέτη της κοινωνίας και της θρησκείας στην αρχαία Ελλάδα. Δικαίως εντάχθηκαν φέτος στον κατάλογο ‘Μνήμη του Κόσμου’ της UNESCO», τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής.
Γάμος, διαζύγιο, γέννηση και επιβίωση παιδιών, ταξίδια, επαγγελματικά σχέδια, υγεία, ίαση, στρατιωτική θητεία, αγορά και απελευθέρωση δούλων, τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης περιλαμβάνουν πληροφορίες σχεδόν για κάθε πτυχή της κλασικής και ελληνιστικής Ελλάδας. «Τα ερωτήματα είναι σύντομα, χαρακτηρίζονται όμως από αμεσότητα στη διατύπωση των προβλημάτων που απασχολούν γυναίκες και άντρες: Να παντρευτώ; Θα κάνω παιδί; Να ξενιτευτώ; Να ακολουθήσω την τέχνη του πατέρα μου; Να πάρω άλλη γυναίκα; Ζει ή πέθανε ο ξενιτεμένος; Σε ποιον θεό ή ήρωα να θυσιάσω; Μήπως η αρρώστια μου οφείλεται σε κάποια αμαρτία; Θα μιλήσει το παιδί; Ποιος μου έκλεψε τα χρήματα; Θα νικήσω στη δίκη; Θα νικήσω στους αθλητικούς αγώνες; Μου έκαναν μάγια;
»Μια από τις μαντικές μεθόδους ήταν η κληρομαντεία. Οι επισκέπτες έγραφαν το ερώτημα μια φορά σε θετική μορφή (π.χ. “ Να ασχοληθώ με την κτηνοτροφία”) και μια σε αρνητική (“ Να μην ασχοληθώ με την κτηνοτροφία” ή απλά “ ή όχι”) και η σωστή απάντηση επιλεγόταν με κλήρωση. Μάλλον η απάντηση που είχε επιλεγεί αφιερώνονταν στη συνέχεια στο ιερό και αυτό εξηγεί τον μεγάλο αριθμό πινακίδων που έχουν βρεθεί. Όμως, υπήρχαν και ερωτήματα που δεν επιδέχονταν απάντηση με ένα “ ναι” ή ένα “ όχι”. Π.χ. το μαντείο μπορούσε να δώσει συμβουλές για τις θεότητες των οποίων η λατρεία θα έπρεπε να εισαχθεί», πληροφορεί ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ για τη λειτουργία του μαντείου της Δωδώνης, που ήταν πολύ ευρύτερη από την πρόβλεψη του μέλλοντος.
«Οι άνθρωποι απευθύνονταν στους θεούς για να πάρουν απαντήσεις και για το παρελθόν, για να ζητήσουν συμβουλές και κυρίως για να τραβήξουν την προσοχή των θεών στα βάσανα και τις αγωνίες τους. Σε αρκετές περιπτώσεις τα ερωτήματα αφορούν σε νομικές διαφορές μεταξύ ανθρώπων, π.χ. στην υποψία ότι κάποιος γείτονας είχε κλέψει ένα αντικείμενο. Σε αυτές τις περιπτώσεις φαίνεται ότι το μαντείο λειτουργούσε ως μεσολαβητής για την ειρηνική και εξωδικαστική επίλυση διαφορών. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις πόλεις, όχι μεμονωμένα άτομα, ζητούσαν τη συμβουλή του μαντείου. Μερικές φορές αναγνωρίζουμε στα κείμενα γνωστές ιστορικές προσωπικότητες», υπογραμμίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Άγγελος Χανιώτης.
Παράλληλα, τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης παρέχουν πλήθος επιγραφικών δεδομένων για τη μορφή και την εξέλιξη των γραμμάτων ή για τη διατύπωση του συμπυκνωμένου λόγου. «Τα ελάσματα της Δωδώνης αποτελούν έναν πραγματικό θησαυρό για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Επειδή οι συντάκτες τους έρχονταν από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και των αποικιών, τα κείμενα είναι γραμμένα σε διαφορετικές διαλέκτους. Επίσης, επειδή είναι χαραγμένα από απλούς ανθρώπους, μας δίνουν πληροφορίες για την ομιλούμενη γλώσσα. Η ερμηνεία των ελασμάτων της Δωδώνης έχει ήδη απασχολήσει δεκάδες επιστημόνων διαφορετικών ειδικοτήτων -ιστορικούς, θρησκειολόγους, φιλολόγους, γλωσσολόγους, ιστορικούς του δικαίου, αρχαιολόγους- και θα αποτελεί για πολλά χρόνια διεπιστημονικό ερευνητικό αντικείμενο», καταλήγει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Ελένη Μάρκου
