«Ο Μάγος με τα άδεια χέρια»: Η Χριστουγεννιάτικη παράδοση της Κρήτης με τη ματιά του Ν. Ψιλάκη

Στα Χριστούγεννα των παραμυθιών, εκεί που η φαντασία μπλέκεται με την πραγματικότητα, οι δοξασίες και οι θρύλοι με τα γεγονότα. 
Ο κ. Νίκος Ψιλάκης γνωστός δημοσιογράφος, συγγραφέας και σπουδαίος λαογράφος, γνώστης -όσο ελάχιστοι πλέον- της κρητικής παράδοσης μάς μεταφέρει στο Χριστουγεννιάτικο κλίμα μιας παλαιϊνής εποχής: όταν η οικογένεια μαζεύονταν γύρω από το τζάκι για να ακούσουν τις ιστορίες «που ακόνιζαν την παιδική φαντασία».

Μιλάει στο Cretalive για τα κρητικά παραμύθια, το πιο πολύτιμο δώρο, και εξηγεί με ποιο τρόπο οι «ζωγραφιές γαληνεύουν την παιδική ψυχή»:

Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για χριστουγεννιάτικα παραμύθια. Ακούγονταν παλαιότερα στην Κρήτη τέτοια παραμύθια ή άλλες σχετικές μυθικές διηγήσεις;

Και βέβαια ακούγονταν. Κατ’ αρχάς οι λαϊκές παραδόσεις για τη Γέννηση και εν γένει για τη ζωή του Χριστού. Θυμάμαι χαρακτηριστικά μια ωραία παράδοση που λέει ότι σμίξανε τα πρόβατα μέσα στο σπήλαιο της Βηθλεέμ, κόλλησε το ένα δίπλα στο άλλο και κρύψανε ανάμεσά τους τον μικρό Χριστό για να μην τον βρουν οι στρατιώτες του Ηρώδη.  Πέρασε ο στρατός, έψαξε παντού, μα τον Χριστό δεν τον βρήκε. Είναι μια παλιά διήγηση με πλοκή παραμυθιού. Πολύ πιο γνωστοί, όμως, και ευρύτατα διαδεδομένοι σε όλον τον ελληνικό κόσμο είναι οι μύθοι για τα οχληρά δαιμόνια του Δωδεκαημέρου, τους καλικαντζάρους. Μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες ακούγονταν στα χωριά μας περιπέτειες ανθρώπων που συναντούσαν καλικαντζάρους, ολόκληρες ιστορίες με τηγανισμένα κρέατα, μύλους, μυλωνάδες, ακόμη και με μικρά καλικαντζαράκια που έπαιρναν ανθρώπινη μορφή. Η πιο χαρακτηριστική διήγηση αυτού του τύπου είναι εκείνη με το δέντρο που πάνω του στηρίζεται η γη και που προσπαθούν να το κόψουν. Ας μην ξεχνάμε ότι ο χειμώνας με τις ατέλειωτες νύχτες του και τις μεγάλες γιορτές του είναι η εποχή που προσφέρεται γενικά για παραμύθια, διηγήσεις και ιστορίες. Το παραμύθι ήταν πάντα ένας τρόπος κοινωνικού εγγραμματισμού, ένας καλός αγωγός των συλλογικών νοοτροπιών. Οι σημερινοί 70ρηδες και 80άρηδες των κρητικών χωριών θα θυμούνται ακόμη τις υπέροχες οικογενειακές μαζώξεις και τα παραμύθια που ακόνιζαν την παιδική φαντασία.

Περνούσε μέσα από τους μύθους η παράδοση της Κρήτης;

Μα την παράδοση της Κρήτης εκφράζουν οι μύθοι. Τις αξίες, τις αντιλήψεις, τις δοξασίες, το ήθος της κοινωνίας που τους δημιουργεί, τους συντηρεί και τους αναπαράγει. Πάρτε πάλι παράδειγμα τους καλικαντζάρους - καρκατζόλους τους λέγανε στην Κρήτη. Καρκατζόλοι λέγανε ότι γίνονταν τα παιδιά που γεννιούνταν στις 25 Δεκεμβρίου και η σύλληψή τους είχε γίνει στις 25 Μαρτίου, ακριβώς εννιά μήνες πριν. Οι ημερομηνίες αυτές ανήκουν αποκλειστικά στον Χριστό. Πρόκειται για δοξασία που δείχνει τον σεβασμό προς το θείον και τη μοναδικότητά του. Εκείνα τα χρόνια τα ανδρόγυνα απέφευγαν να συνευρίσκονται ερωτικά τις τελευταίες ημέρες του Μάρτη για να μην γίνουν καλικάντζαροι τα παιδιά τους. Σε όλες τις παραδόσεις και σε όλα τα λαϊκά παραμύθια βλέπουμε να μεταφέρονται βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις, όπως η αποστροφή προς την προδοσία και προς τον προδότη (θυμηθείτε ότι κανένα δέντρο δεν ήθελε να δεχτεί τον Ιούδα όταν εκείνος αποφάσισε να κρεμαστεί για να δώσει τέλος στις τύψεις του). Κυρίαρχο στοιχείο των λαϊκών διηγήσεων, και πρωτίστως των παραμυθιών, είναι η διαρκής πάλη ανάμεσα στο καλό και στο κακό και η τελική νίκη του καλού.

Η Μάγια και το πρώτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο

Επηρεάστηκε η μυθοπλαστική διάθεση του λαού από τη λεγόμενη χριστουγεννιάτικη λογοτεχνία;

Νομίζω ότι απλώς εμπλούτισε τις παραδοσιακές αφηγήσεις. Η χριστουγεννιάτικη λογοτεχνία, μια σχετικά πρόσφατη επινόηση που ξεκίνησε από την  Αγγλία του 1843 με τον Κάρολο Ντίκενς, έγινε εύκολα δεκτή, πρώτα στις αστικές περιοχές. Το εντυπωσιακό είναι, όμως, ότι εξαπλώθηκε ταχύτατα σε όλη την Ευρώπη κι ακόμη παραπέρα. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα οι ελληνικές εφημερίδες δημοσίευαν κάθε χρόνο τέτοιες ημέρες χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Γι’ αυτό και πολλοί από τους λογοτέχνες της εποχής καταπιάστηκαν με αυτό το είδος, με κορυφαίο το παράδειγμα του Παπαδιαμάντη. Ήταν κάτι σαν έθιμο. Η ανάγνωση των εορταστικών διηγημάτων είχε πολλές φορές κάτι το τελετουργικό, σύμφωνα τουλάχιστον με όσα διασώζει η προφορική ιστορία: Καθόταν όλη η οικογένεια δίπλα στο τζάκι και ένας, ο πιο γραμματιζούμενος, αναλάμβανε να διαβάσει το χριστουγεννιάτικο διήγημα και να ακούνε οι υπόλοιποι. Υπήρξαν, όμως, κι εκείνοι που δεν αποδέχτηκαν το νέο λογοτεχνικό είδος με προεξάρχοντα τον Ιωάννη Κονδυλάκη που έγραψε ότι όλα όσα αφηγούνται οι συγγραφείς θα μπορούσαν να είχαν συμβεί και σε οποιαδήποτε άλλη μέρα του χρόνου, υποστηρίζοντας μάλιστα ότι στην Ελλάδα της εποχής του τα Χριστούγεννα «περνούσαν ομοιόμορφα και μονότονα».

Ο Βασιλιάς με το άσπρο άλογο

Γράψατε κι εσείς χριστουγεννιάτικα παραμύθια. Τι ήταν αυτό που σας ενέπνευσε ή σας ώθησε;

Η ανάγκη. Έγραψα και χριστουγεννιάτικα και άλλα παραμύθια, πράγμα που μέχρι πριν από λίγα χρόνια δεν είχα καν φανταστεί, παρά το γεγονός ότι έπλεκα μύθους από τα χρόνια του Δημοτικού. Τώρα, όμως, έπρεπε να πω παραμύθια στα εγγόνια μου. Αυτή η ανάγκη με ώθησε. Να ζήσουν κι αυτά τη μαγεία των δικών μου παιδικών χρόνων καθώς στη μνήμη μου έχουν μείνει για πάντα τα Χριστούγεννα με την οικογένεια γύρω στο τζάκι και τα παραμύθια. Προσπάθησα να χρησιμοποιήσω τη δομή του παλιού παραμυθιού με πιο σύγχρονο τρόπο. Να μιλήσω στα παιδιά του σήμερα με τη γλώσσα του σήμερα αλλά με τον τρόπο που με δίδαξε η παράδοση.

Ένας από τους μάγους σας, όμως, φτάνει στη φάτνη του Χριστού με άδεια χέρια...

Ναι, σωστά. Είναι κάτι σαν θεατρικό παιχνίδι που εξελίσσεται στην εποχή μας προκειμένου να επαναφέρει τις αληθινές αξίες των πραγμάτων. Δυο παιδιά αναπαριστάνουν το ταξίδι των μάγων που πηγαίνουν στον μικρό Χριστό με τα δώρα τους. Ήθελα να τονίσω, λοιπόν, ότι το καλύτερο δώρο δεν είναι το ακριβό, δεν είναι αυτό που πουλιέται και αγοράζεται, δεν είναι καν αυτό που έχει υλική αξία. Το καλύτερο δώρο είναι άυλο. Η αγάπη, για παράδειγμα. Υπάρχει καλύτερο δώρο από την αγάπη;  Ο μάγος μπορεί να φτάνει στη φάτνη με άδεια χέρια αλλά με γεμάτη καρδιά.

Ο Μάγος με τα άδεια χέρια

Σήμερα τα περισσότερα παραμύθια κυκλοφορούν σε πολύχρωμες εικονογραφημένες εκδόσεις ή σε ανάλογες ψηφιακές εκδοχές. Με βάση την εμπειρία και τα βιώματά σας τι ζωγραφιές θα διαλέγατε για ένα χριστουγεννιάτικο παραμύθι;

Εκείνες που συμπληρώνουν τον λόγο, εκείνες που δεν εγκλωβίζουν την παιδική φαντασία αλλά την αφήνουν ελεύθερη για να πετάξει σε νέους ορίζοντες και να δημιουργήσει καινούργιους κόσμους. Θα διάλεγα ζωγραφιές που γαληνεύουν την παιδική ψυχή. Αποστρέφομαι την ασχήμια, τις εικόνες που δεν προσφέρουν αισθητική καλλιέργεια, τις εικόνες με τις παραποιημένες μορφές που πλάθουν φαντασιακούς κόσμους τεράτων παραποιώντας την ανθρώπινη μορφή, παραποιώντας και τον φυσικό κόσμο. Η αισθητική των παιδιών αρχίζει να πλάθεται πολύ νωρίς με βάση τα πρότυπα που βλέπουν στην καθημερινότητά τους και η ζωγραφική έχει, νομίζω, πρωτεύοντα ρόλο. Σχολείο είναι και η εικόνα, διδάσκει. Θέλω κάτι, λοιπόν, που να πατά στη δική μας ελληνική παράδοση, να μεταφέρει οικεία πρότυπα, να δείχνει κόσμους φωτεινούς, να μεταφέρει συναίσθημα. Ένα τέτοιο πείραμα κάναμε πέρσι με τον φίλο Τάκη Μόσχο και νομίζω πως πέτυχε. Αγιογράφος είναι ο Τάκης, λαμπρός αγιογράφος, και αξιοποίησε τη δική του εμπειρία, εμπνεύστηκε από τη βυζαντινή κοσμική ζωγραφική και την κλασική τέχνη για να δημιουργήσει έργα που να συνάδουν με την ελληνική παράδοση και να δημιουργούν καλά συναισθήματα. Καρπός αυτής της συνεργασίας είναι οι εικόνες κόσμησαν τα τρία βιβλία μου, τον Κρυμμένο Τροχό του Χρόνου, τον Μάγο με τα άδεια χέρια, τους 12 Μήνες και τον αλαζόνα βασιλιά.

Όταν αλλάζει ο χρόνος

Οι Μάγοι φθάνουν στη ΒηθλεέμΟ κυρ Γλαύκος ο ψαράς

Διαβάστε περισσότερες ειδήσεις από την Κρήτη και το Ηράκλειο 

κεντρική φωτογραφία: Ένα χάρτινο αστέρι