Ν. Σκουλάς: Χερωνύμα ντε λας Κουέβας - Η σύντροφος του Ελ Γκρέκο

Γράφει ο Νίκος Κ. Σκουλάς

Άραγε,  πώς μπορεί κανείς να αναπλάσει την Χερωνύμα ντε λας Κουέβας από τις πενιχρές ιστορικές πληροφορίες που έχουμε; Τι μπορεί να συμπεράνει κανείς από την συνεσταλμένη προσωπογραφία της; Αυτή, που μας άφησε μόνο μια αχλή από την μορφή και την ύπαρξή της; 

Και πώς μπορεί να την φέρει κανείς, στο Φόδελε, απόψε, αιώνες μετά,  ως νύφη αστεφάνωτη; Ως μάνα του Μανουέλ του μοναδικού γιου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου; 

Πολύ μου αρέσουν οι τολμητίες που διεκδικούν τους λέοντες και τα μεγάλα μπόγια για τον τόπο τους. Πολύ συμπαθώ τους εραστές των υψηλών κορυφών. Αυτούς, που στεγάζουν τα βουνά μέσα στο σπίτι τους, κι έτσι ψηλώνουν το σπίτι για να τα χωρέσει. 

Φοδελιανοί, ο Γκρέκο είναι Φοδελιανός, γιατί το χωρεί η ψυχή σας και το ζητά ο τόπος σας. Ο ψυχισμός κάθε υψιπετούς κρητικού,  διεκδικεί ζηλευτά δικό του τον κάθε Δία, το κάθε ιστορικό κατόρθωμα και τον κάθε Γκρέκο. 

Πόσο μάλλον η Χερωνύμα! Εβραία στην καταγωγή. Σύντροφος του Γκρέκο, για δεκαετίες χωρίς γάμο. Τούτο μόνο επέτρεπε ο αυστηρός καθολικισμός που βίωσαν στο Τολέδο της όψιμης Αναγέννησης. 

Τί μας αποκαλύπτει αυτή η αινιγματική Χερωνύμα, τυλιγμένη στην γούνα ερμίνας, με το μαντήλι  να καλύπτει τα μαλλιά της; 

Η σύντροφος, ήταν το γήινο στοιχείο, που γείωνε το φως του μεγάλου Κρητικού. Ήταν η πρόσδεσή του με το χώμα. Ήταν, αυτό που τον συνέδεε με την πεζή, αλλά περίσπουδη καθημερινότητα. Όλα τα μεγάλα αναστήματα, χρειάζονται την αγαπητική γείωση. Δεν αντέχει μόνη η περιδιάβαση στο πνεύμα, χωρίς σημείο ιδιωτικής συναισθηματικής αναφοράς. Όταν χαμηλώνει η μεγάλη φλόγα, θέλει την θαλπωρή μιας γλυκιάς γυναίκας. Θέλει μια Χερωνύμα να την συντηρήσει. Έπαιξε, λοιπόν,  τον ρόλο της στάχτης. Αυτής, που κρύβει στην γκρίζα σιγαλιά της το αναμμένο κάρβουνο, έως την επόμενη ανάφλεξη. 

Φανταζόμαστε το τολμηρό πινέλο του Γκρέκο, να γεννά την εξέλιξη στην παγκόσμια τέχνη. Να σπάει γραμμές, να χαλά γεωμετρίες. Να τον περνούν για τρελό. Να τρελαίνει με την καινοτομία του, την έως τότε ενάρετη ζωγραφική. Να μακραίνει πρόσωπα, να αλλοιώνει τους φυσικούς νόμους .

 Να λέει με τόση εδραία αυτοπεποίθηση: «Καλός άνθρωπος ο Μιχαήλ Άγγελος αλλά δεν καταλαβαίνει πολλά από ζωγραφική…». Αυτός ο χαλασμός της φόρμας, στην ζωγραφική του Γκρέκο, είναι πρόδρομος του μοντερνισμού. Έσπασε το παλιό, για να έρθει ξανά «ο Νους, ο Νομοθέτης» να βάλει καινούρια τάξη, με πιο πλατιούς ορίζοντες, με πιο πλούσια αρμονία.

Αυτή η νησίδα στην ιστορία του πνεύματος, είναι γεννήτορας της ισπανικής καλλιτεχνικής πορείας. Πνευματικά παιδιά του, ο Βελάσκεθ, ο Γκόγια και ο Πικάσο. Αλλά ο ξένος είναι πάντα ξένος. Στην Μαδρίτη, καθένας από τους παραπάνω, έχει μία στάση στο μετρό  με το όνομά του. Ο  πλάστης Γκρέκο, όχι. 

Αναμένει τους Καστρινούς, τους Φοδελιανούς, τον Λουδοβίκο των Ανωγείων, απόψε για να τον στεγάσουν. Εδώ ανήκει, εδώ αναπαύεται, εδώ αναφέρεται, εδώ επιστρέφει. Από εδώ,  έκανε την «Αναφορά στον Γκρέκο», και  ο ισοϋψής Καζαντζάκης. 

Αναμένει σήμερα ο Δομήνικος, την αναπαράσταση του θερμού του έρωτα με την Χερωνύμα ντε λας Κουέβας. Αναμένει πάντα,  να βρει ντόπια θέση σε μια ταινία με τον Σμαραγδή, σε μια έκθεση ζωγραφικής και σε ένα μονόπρακτο με τον Λουδοβίκο. 

Αυτός ο Έλληνας, αυτός ο κρηταγενής ξένος, αυτός ο όντως καπετάνιος του υψηπετούς μεγαλείου. Με την Χερώνυμα δίπλα να λιώνει από αγωνία, να συμπαραστέκεται, και να γειώνει. Να επιμελείται, όλα τα της μικρής καθημερινότητας. Εκείνα, που για τα μεγάλα μυαλά είναι αδιάφορα. 

Να χαιρόμαστε την πολιτική μας αυτοτέλεια και την ελευθερία μας! Έλληνας χωρίς ελεύθερη πατρίδα, ο Θεοτοκόπουλος, με το μεγαλείο της Ρωμιοσύνης να κυλά μέσα του, με ανωτερότητα. Να μην μπορεί, όμως, να νομιμοποιήσει τον έρωτά του. Να αποκαλούν νόθο τον γιο του Μανουέλ. Να μένει στην συνοικία των ξένων, στο Τολέδο. Και για να του θυμίσουν την κοινωνική του θέση, να τον περνούν από Ιερά Εξέταση. Να τον ανακρίνουν για το μήκος που έχουν τα φτερά των αγγέλων, στους πίνακές του. 

Σκεφτόμαστε την Χερωνύμα, να τον περιμένει. Η Χερωνύμα, το γήινο υλικό, η περισταλμένη σύντροφος μέσα στην θηλυκή ηδύτητά της.  Ξένη,  ως Εβραία κι  αυτή, να αναρωτιέται αν ο αγαπημένος της Δομήνικος, θα βγει ζωντανός από την κρίση των Ιεροεξεταστών. Σκεφτόμαστε την σεμνότητα, την φροντίδα και την λεπτότητά της. Αυτή την συγκρατημένη αλλά τεταμένη εστίαση στην ουσία, όπως ακριβώς φαίνεται στην προσωπογραφία της. 

Σκεφτόμαστε την καθημερινότητά της, με τον φωτισμένο Δομήνικο. Να καλωσορίζει  στους μουσικούς που έρχονταν για τα δείπνα και τα γεύματα στο σπίτι. Να λάμπει από συνεσταλμένη επάρκεια, δίπλα στο συζυγικό φως. 

Και τέλος, στις στιγμές της κορύφωσης, να έρχεται η μεγάλη φραστική ανταπόδοση. Μετά από το πέρας των γιορτών,  στην ολοκλήρωση κάθε εμπνευσμένης ζωγραφιάς. Στο τέλος της μέρας και της κάθε χαράς,  να της απευθύνεται. Να προσκαλεί υμνητικά ο Γκρέκο, την Χερωνύμα: 

«Φοδελιανή μου γλάστρα, ρήγισσά μου !!!»

Νίκος Κ. Σκουλάς.

Δικηγόρος, Αντιπεριφερειάρχης Τεχνικών Έργων Περιφέρειας Κρήτης. 

Το παραπάνω κείμενο, εκφωνήθηκε από τον συντάκτη του, στην υπέροχη, μουσικοθεατρική παράσταση του Λουδοβίκου των Ανωγείων με την Εμμανουέλα Μαργιούλα  με τίτλο: «Η Χερώνυμα ντε λας Κουέβας στο Φόδελε», στην πανσέληνο της  31^ης  Αυγούστου 2023.