Ηταν τέλη Ιουνίου όταν ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν απευθύνθηκε διαδικτυακά στους φοιτητές της χώρας του στην τελευταία του προσπάθεια να διαμορφώσει τη νέα γενιά της Τουρκίας. Απέτυχε. Χιλιάδες φοιτητές που παρακολουθούσαν τη ζωντανή μετάδοση από το YouTube έκαναν dislike στο βίντεο και χρησιμοποίησαν τα σχόλια για να επικρίνουν τον Ερντογάν και να ενημερώσουν πως δεν θα τον ψηφίσουν.
Ηταν ενοχλημένοι με το δίκιο τους – η κυβέρνηση είχε αλλάξει πολλές φορές την ημερομηνία των εισαγωγικών εξετάσεων για τα πανεπιστήμια αρκετές φορές τους τελευταίους μήνες, ως αποτέλεσμα κακών σχεδιασμών λόγω της ολιγωρίας στην αντιμετώπιση της πανδημίας.
Ομως τις ημέρες που ακολούθησαν, η ενόχληση έγινε οργή εναντίον του Ερντογάν. Το βίντεο συγκέντρωσε περισσότερα από μισό εκατομμύριο dislike και το hashtag #OyMoyYok – καμία ψήφος για σένα – έγινε κυρίαρχη τάση στο τουρκικό Twitter. Το προεδρικό γραφείο όχι μόνο έσβησε τα σχόλια κάτω από το βίντεο αλλά λίγες ημέρες αργότερα ο Ερντογάν ανακοίνωσε τα σχέδιά του για ακόμα περισσότερο έλεγχο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Η γενιά του Ερντογάν
Μια ολόκληρη γενιά νέων Τούρκων έχει μεγαλώσει με τον Ερντογάν στην εξουσία – πρώτα πρωθυπουργό και μετά πρόεδρο. Με τον μισό πληθυσμό της Τουρκίας ηλικίας κάτω των 32 ετών, το τι σκέφτονται οι νέοι έχει σημαντικότατες πολιτικές συνέπειες.
Και ο Ερντογάν το ξέρει πολύ καλά: Ξεκινώντας το 2012, εγκαινίασε ένα σχέδιο για να μεγαλώσει «ευσεβείς γενιές». Το κύριο εργαλείο του ήταν το εκπαιδευτικό σύστημα – δισεκατομμύρια δολάρια έχουν δοθεί στη θρησκευτική εκπαίδευση. Αύξησε δραματικά τον αριθμό των θρησκευτικών σχολείων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, των imam hatip, τα οποία αρχικά είχαν ιδρυθεί από το κράτος για να εκπαιδεύουν ιμάμηδες και επέκτεινε το σύστημα αυτό σε μικρότερες ηλικίες. Στα κανονικά δημόσια σχολεία, αύξησε τον αριθμό των ωρών στο μάθημα των Θρησκευτικών και αφαίρεσε τη θεωρία της εξέλιξης από τη διδακτέα ύλη.
Αποδείχθηκε όμως ότι τα θρησκευτικά σχολεία δεν ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τη νεολαία στην Τουρκία. Πρόσφατη δημοσκόπηση βρήκε ότι η θρησκευτική πίστη είναι χαμηλά στις προτιμήσεις της νέα γενιάς, με τα ποσοστά των νέων που αυτοχαρακτηρίζονται «θρησκευτικά συντηρητικοί» να είναι πολύ χαμηλότερα από εκείνα της τουρκικής κοινωνίας. Ολο και μεγαλύτερος αριθμός νέων δείχνουν να μην ενδιαφέρονται για τις διδαχές του Ισλάμ.
Ερευνα που έγινε το 2018 στο Ικόνιο, από το υπουργείο Παιδείας της Τουρκίας, βρήκε ότι οι μαθητές στα θρησκευτικά σχολεία θέτουν ερωτήματα ή εγκαταλείπουν το Ισλάμ σε μεγάλους αριθμούς. Οι περισσότεροι δηλώνουν πως πιστεύουν σε μια ανώτερη δύναμη, δεν δέχονται όμως όλες τις διδαχές του Ισλάμ. Οι αναλυτές πιστεύουν πως η απογοήτευση από τη θρησκεία συνδυάζεται με την απογοήτευση από την κυβέρνηση. Υπό τον Ερντογάν, λένε οι επικριτές του, το Ισλάμ στερήθηκε του ηθικού πυρήνα του και εργαλειοποιήθηκε για να καλύψει τη διαφθορά και τον αυταρχισμό. Αυτό οδηγεί τους νέους να αναζητήσουν αλλού πρότυπα.
H εκπαίδευση
Η απόρριψη του ισλαμικού συντηρητισμού που προωθεί ο Ερντογάν από τους νέους έχει να κάνει και με την κακή ποιότητα της εκπαίδευσης καθώς η θρησκεία αντικαθιστά σημαντικά μαθήματα όπως η Φυσική, τα Μαθηματικά και η Τεχνολογία. Οι παρεμβάσεις του τούρκου προέδρου δεν σταματούν εκεί – μετά την αλλαγή στο προεδρικό σύστημα το 2018, εκείνος είναι ο μοναδικός υπεύθυνος για να διορίζει τους επικεφαλής όλων των πανεπιστημίων – κρατικών και ιδιωτικών. Πολλοί εξ αυτών έχουν πιστοποιητικά κομματικής αφοσίωσης, αλλά όχι ακαδημαϊκές περγαμηνές.
Ο εθνικισμός του προέδρου Ερντογάν και η στροφή του στην αποθέωση των μουσουλμανικών και οθωμανικών ριζών φαίνεται ότι αποδίδει στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας: πολλοί νέοι σήμερα θεωρούν πως η γενιά τους ανήκει στη Μέση Ανατολή, αντίθετα με προηγούμενες γενιές που ταυτίζονταν περισσότερο με τη Δύση. Παρ’ όλ’ αυτά, οι νέοι επιμένουν πως θέλουν κοσμική εκπαίδευση και να ζήσουν σε μια σύγχρονη, ελεύθερη και δημοκρατική χώρα. Οταν ρωτώνται δηλώνουν στην πλειονότητά τους ότι θα ήθελαν να ζήσουν στην Ευρώπη – το ποσοστό ξεπερνά το 70%. Επίσης, σε μεγάλο ποσοστό δείχνουν να εκτιμούν την ελευθερία της έκφρασης και είναι πιο ανεκτικοί προς τις διαφορετικές εθνικές και θρησκευτικές ομάδες και προς την ομοφυλοφιλία σήμερα, σε σύγκριση με πριν μία δεκαετία. Επίσης έχει μειωθεί το ποσοστό εκείνων που συμφωνούσαν ότι πρέπει να τίθενται εκτός νόμου πολιτικά κόμματα. Η συντριπτική πλειονότητα των νέων που μεγάλωσαν υπό τη σκιά του Ερντογάν δηλώνει ότι επιθυμεί να ζήσει στο εξωτερικό αναζητώντας ελευθερία και ευκαιρίες.
Οι νέοι της Τουρκίας έχουν γνωρίσει μόνο έναν ηγέτη στην ζωή τους. Εχουν παρακολουθήσει τη μεταμόρφωσή του από έναν πολιτικό που κοιτούσε προς τη Δύση και τα θετικά της σε έναν αυταρχικό πρόεδρο. Οι συνεχείς επεμβάσεις του στην παιδεία έχουν εξοργίσει τους νέους. Το κίνημα «καμία ψήφος για σένα» δείχνει όχι μόνο ότι ο Ερντογάν δεν κατάφερε να μεγαλώσει μια γενιά υποστηρικτών του, αλλά ίσως ότι αυτή η γενιά μπορεί να είναι τελικά εκείνη που θα τον κερδίσει.
