Το μοναστήρι που έγινε τζαμί και μετά Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου!

Της Ελένης Μπετεινάκη

Η 18η Μαΐου, από το 1977 έχει καθιερωθεί  σαν Διεθνής Ημέρας Μουσείων  και σαν στόχο τούτη η γιορτή έχει να αναδείξει τον ρόλο των μουσείων στη σύγχρονη κοινωνία και να βοηθήσει στην ανάπτυξη της μόρφωσης, την αμοιβαία κατανόηση και τη συνεργασία μεταξύ των λαών.

Για το 2021, το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) έχει επιλέξει το θέμα: «Το Μέλλον των Μουσείων: Αναστοχασμός και Επανεκκίνηση».

Σήμερα θα μιλήσουμε λίγο για το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου μιας κι έχω την τύχη και την  χαρά να ΄ναι στην ίδια γειτονιά με το σχολείο που διδάσκω. Εννοείται πως θα πάμε σήμερα και μάλλον θα  είμαστε από τους πρώτους επισκέπτες μετά και το επίσημο άνοιγμα που έγινε στις 14 Μάϊου και λόγω της πανδημίας παρέμενε βουβό και κλειστό πάρα πολλούς μήνες.

Το ξέρετε πως τα μικρά παιδιά των νηπιαγωγείων δεν γνωρίζουν καθόλου τι είναι ένα Μουσείο; Λόγω της πανδημίας και της ηλικίας τους είναι ένας χώρος που αγνοούν παντελώς…

Στάθηκα έξω από τα κάγκελα της εξώπορτας χθες βράδυ κι ένιωσα παράξενα όπως κάθε φορά που περνούσα τον έλεγχο και την μεγάλη ξύλινη πόρτα του. Όλος ο πλούτος του παρελθόντος, η ιστορία μας, κατοικεί εδώ. Χιλιάδες χρόνια, χιλιάδες ζωές μέσα σε προθήκες. Γλυπτά, αντικείμενα, ρυτά και αγγεία, χρυσά κοσμήματα, σιδερένια όπλα και τόσα άλλα… 

 Κι ήρθαν οι θύμησες και οι ιστορίες στο μυαλό μου για μια ακόμα φορά…

«Όταν οι  Ενετοί  κατέκτησαν  την Κρήτη,  από τις πρώτες τους ασχολίες ήταν το κτίσιμο των εκκλησιών σε κάθε πόλη που εγκαθίσταντο. Το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηράκλειου είναι ένα από τα πρώτα οικοδομήματα τους. Λένε πως ήταν  το πιο πλούσιο και μεγαλόπρεπο μοναστήρι της πόλης. Ξεπερνούσε σε ύψος όλα τα χτίρια γύρω του και ξεχώριζε από μακριά. Μέσα στο ναό υπήρχαν λείψανα του Τιμίου Σταυρού, η κάρα του Αγίου Στεφάνου,ο βραχίονας του Αγίου Συμεών και λείψανα από το χιτώνα του Αγίου Φραγκίσκου.

Η μονή καταστράφηκε από σεισμό το 1508 αλλά ξαναχτίστηκε με ακόμη πιο επιβλητική μορφή και πιο στερεή κατασκευή αφού κατάφερε να αντέξει στον ισχυρό σεισμό του 1595. Ο ναός είχε ένα κλίτος, το οποίο τελείωνε σε εγκάρσια κάμαρα, ενώ η στέγη του ήταν ξύλινη με δύο γυρτά μέρη εκτός από το πρεσβυτέριο που είχε χτιστό θόλο. Ήταν τοιχογραφημένος με αγιογραφίες. Στο μοναστήρι ανατράφηκε ο Πέτρος Φίλαργος ο οποίος εκλέχτηκε πάπας το 1409, με το όνομα Αλέξανδρος ο Ε'. Από ευγνωμοσύνη βοήθησε στη διακόσμηση του μοναστηριού. Μεταξύ των άλλων έστειλε από τη Ρώμη και την κύρια πύλη του ναού η οποία ήταν εντυπωσιακή. Είχε ένα υπέρθυρο με επιστήλιο, που όπως λέει ο Gerola, ήταν σκαλισμένο με φυλλωτά κοσμήματα μέσα από τα οποία εξείχαν οι προτομές των Αποστόλων με την προτομή του Σωτήρα στην κορυφή.

Ο ναός ήταν ιδιαίτερα σημαντικός για τους κατοίκους του Χάνδακα και στη γιορτή του έτρεχε πλήθος προσκυνητών, τάσσοντας τα άρρωστα παιδιά τους στον Άγιο και ντύνοντάς τα για το λόγο αυτό με τη στολή του τάγματος των Φραγκισκανών. Τον Άγιο τιμούσαν και οι ορθόδοξοι, οι οποίοι έδιναν στο παιδιά τους το όνομα Φραγκίσκος και Φραγκιός από όπου και το συνηθισμένο επίθετο Φραγκιαδάκης και Φραγκιαδουλάκης.

Μετά την άλωση του Ηρακλείου όμως από τους Τούρκους το 1669, ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος αφιερωμένο στον Σουλτάν Μεχμέτ Φετίχ τον Πορθητή, και πλέον αποκαλούνταν «Χουγκιάρ», δηλαδή αυτοκρατορικό τζαμί. Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα σωζόταν μόνο το παρεκκλήσι του ναού, το Διακονικό (Sacristie), το οποίο κατεδαφίστηκε κατά την ανέγερση του νέου κτιρίου του Μουσείου Ηρακλείου. Ο ναός σωζόταν ερειπωμένος και παραμελημένος μέχρι το 1856, οπότε και κατέπεσε από το σεισμό. Δίπλα στο ναό υπήρχε μέχρι το 1866 ένα οκταγωνικό βαπτιστήριο και προ αυτού μαρμάρινος κίονας με σφαίρα στην κορυφή.

Μετά την κατεδάφισή του, το 1867, τα μάρμαρά του καθώς και άλλα δομικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν στην ανοικοδόμηση του Αγ. Τίτου, στην πλακόστρωση των Τριών Καμαρών και το θύρωμά του αποτελεί την κεντρική είσοδο  των σημερινών Δικαστηρίων, επί της λεωφόρου Δικαιοσύνης.

Το τζαμί κατεδαφίστηκε το 1912, για να βρεθεί οικόπεδο και να κτιστεί το πρώτο αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου.

Κατά τις ανασκαφικές εργασίες για την επέκταση του Αρχαιολογικού Μουσείου και εντός του περιβόλου του, αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά τμήματα που ανήκουν σε κτίρια της μονής καθώς και οι ταφικές κρύπτες.

Η ιδέα για την ύπαρξη Μουσείου στο Ηράκλειο ξεκινάει τo 1878 όπου  μια ομάδα γνωστών Ηρακλειωτών εκείνης της εποχής  ιδρύουν  τον  Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο  του Ηρακλείου με πρόεδρο τον Ιωσήφ Χατζηδάκη που λίγα χρόνια αργότερα στα 1883 βάζει σαν σκοπό του την προστασία των ιστορικών και αρχαιολογικών μνημείων της πόλης και της Κρήτης γενικότερα. Αρκετοί άνθρωποι με γνώσεις και  ευαισθησίες θα δώσουν δωρεές με δικά τους αντικείμενα και θα αποτελέσουν τον πρώτο πυρήνα για την δημιουργία του μοναδικού και πλουσιότατου σε μινωικές αρχαιότητες Αρχαιολογικού Μουσείου της πόλης  μας.

Αρχικά περίπου στα  1900 στεγάσθηκε σε δύο δωμάτια στην αυλή της μητρόπολης του Αγίου Μηνά. Οι ανασκαφές της Κνωσού έχουν ξεκινήσει και απαιτείται μεγαλύτερος χώρος για τα πλούσια και ανεκτίμητου αξίας ευρήματα .Η ιδέα για την κατασκευή κτιρίου στην περιοχή που ήταν ο παλαιός ναός του Αγίου Φραγκίσκου έχει ήδη γίνει αποδεκτή. Τον Αύγουστο του 1904 κατασκευάστηκε η πρώτη μουσειακή αίθουσα  και το κτίριο παραδίδεται το 1907. Η κατασκευή δεν θεωρείται αρίστη και επιδιορθώσεις με νέα σχέδια γίνονται αρκετές.  Η δυτική πτέρυγα τελειώνει στα 1912 και έτσι το πρώτο Κρητικό Μουσείο με σχέδια των Dorpfeld και Παν. Καββαδία είναι πια γεγονός. Στα 1926 με τον μεγάλο σεισμό προκαλούνται   αρκετές ρωγμές και το κτίριο κρίνεται ακατάλληλο για τόσο εύθραυστα και πολύτιμα αντικείμενα . Κατεδαφίζεται λοιπόν το ήδη υπάρχον και στην ίδια θέση στα 1937 αναγείρεται ένα νέο κτίριο σε σχέδια του Πατρόκλου Καραντινού που το προλαβαίνει ο πόλεμος στα 1940. Η κύρια οικοδομή έχει τελειώσει και τα μοναδικά αρχαιολογικά ευρήματα εξασφαλίζονται από τους βομβαρδισμούς  σε ασφαλή ειδικά καταφύγια της νέας οικοδομής. Βομβαρδίστηκε τρεις φορές και σημειώθηκαν σημαντικές ζημιές από έκρηξη γερμανικού πλοίου με πυρομαχικά στο λιμάνι του Ηρακλείου. Ο χώρος χρησιμοποιήθηκε σαν αποθήκη πολεμικού υλικού την Γερμανική περίοδο , σαν νοσοκομείο και σαν σχολή « χημικού πολέμου» αλλά και σαν στρατόπεδο Ιταλών αιχμαλώτων. Τελικά μεταβλήθηκε σε οχυρό με συρματοπλέγματα και πολυβόλα.

Το 1951 άρχισαν εργασίες για την αποκατάσταση του κτιρίου, οικοδομήθηκαν νέες μεγάλες αποθήκες και η έκθεση με την επίβλεψη των Νικολάου Πλάτωνος και Στυλιανού Αλεξίου πραγματοποιείται πλέον με νέα μορφή. Τα 1964 αποκτά μια ακόμη πτέρυγα, μεγαλώνει και έχει πλέον είκοσι αίθουσες υπό τον έφορο Στυλιανό Αλεξίου.

Σήμερα το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου μετά και από την ανακαίνιση  και προέκτασή του αποτελεί  ένα μοναδικό κτίριο-θησαυρό-κόσμημα για την ιστορία της πόλης, της Κνωσού και τόσο άλλων πόλεων και αρχαιολογικών χώρων της Κρήτης . Είναι πόλος έλξης χιλιάδων επισκεπτών κάθε χρόνο, κατατάσσοντας το σε ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία της Ελλάδας και χώρο πολιτισμού, γνώσης και ιστορίας από τους πιο σημαντικούς…»*

Η ώρα είχε περάσει και στρέφοντας το βλέμμα μου αντίκρυσα έναν υπέροχο ουρανό σχεδόν ροζ όπως όλα τούτα τα Μαγιάτικα βράδια. Πήρα το ποδήλατό μου και κατευθύνθηκα στην πλατεία Ελευθερίας… 

Εδώ ένα υπαίθριο κομμάτι Ιστορίας στέκει πάνω σε καλαίσθητα ταμπλό και μας θυμίζει την κατάσταση του νησιού την περίοδο της Οθωμανικής Ιστορίας και την Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη... Μια προσφορά από το άλλο σημαντικό Μουσείο του Ηρακλείου, το Ιστορικό. Στην βασιλική του Αγίου Μάρκου έτρεξα να προλάβω πριν το κλείσιμο, εκεί που πάλι μιλά η Ιστορία τούτες τις μέρες. Κι είναι μια  μικρή προθήκη μέσα σε εκείνη την επιβλητική αίθουσα που αφορά και τη δική μου φύτρα….

Άλλη στιγμή θα σας πω για το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, στην παλιά Ηλεκτρική…

Να πηγαίνετε κι εσείς στα Μουσεία, όσο πιο συχνά μπορείτε. Τούτος ο κόσμος τους μας ανήκει κι είναι τόσο  σπουδαίος, τόσο πολύτιμος, τόσο μοναδικός. Όχι, μόνο  σαν είναι η γιορτή τους, αλλά με κάθε ευκαιρία. Ζωντανές κοιτίδες πολιτισμού για όλους μας, για τα παιδιά μας…

Ίσαμε την άλλη φορά πάλι…

ΠΗΓΕΣ:

Το Ηράκλειο και ο Νομός του, 1971

Λιάνα Σταρίδα ,Υπήρχε μια πόλη το Μεγάλο Κάστρο, εκδ. Ίτανος

Στέφανος  Ξανθουδίδης, Χάνδαξ – Ηράκλειο, Ιστορικά σημειώματα, 1927

*Ελένη Μπετεινάκη, Με το ποδήλατό μου στις γειτονιές του Μεγάλου Κάστρου,  υπό έκδοση

Ιωσήφ Χατζηδάκης , Ιστορία του Κρητικού Μουσείου και των Αρχαιολογικών Ερευνών εν Κρήτη, 1931

Χρυσούλα Τζομπανάκη, Το Ηράκλειο εντός των τειχών, Ηράκλειο 2000

Στυλιανός  Αλεξίου, Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου,  1968