Κατασκοπεύοντας τις σκάλες της Ανατολής

Του ΚΩΣΤΗ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ

Η γεωγραφική διάσταση της πολιτικής έχει απασχολήσει τον κόσμο από την ελληνική αρχαιότητα. Από τον Ηρόδοτο και τον Αριστοτέλη, μέχρι το Διαφωτισμό και τον Μοντεσκιέ, και μέχρι τις μέρες μας η χωρική διάσταση της πολιτικής, είναι εκείνη που καθορίζει τις σχέσεις ισχύος-εξουσίας στη διεθνή πολιτική σκηνή. Η κατανόηση της γεωγραφίας που βάζει αναπόφευκτα όρια στους ηγέτες όλου του κόσμου, σε όλες τις εποχές, είναι το κλειδί για την ερμηνεία των διεθνών εξελίξεων και των αδιόρατων νημάτων που οδηγούν στις ρίζες των πολιτικών και πολιτισμικών συγκρούσεων από τα βάθη της Ιστορίας. Ήδη από τα χρόνια του Ηροδότου, η σχέση της γεωγραφίας και ειδικότερα της χαρτογραφίας με την πολιτική, είναι τόσο στενή και καθοριστική, που σχεδόν ο γεωγραφικός χώρος είναι εκείνος που κρατεί την πένα στη συγγραφή της. Η Μεσόγειος από τα πανάρχαια χρόνια, υπήρξε η πιο προνομιακή θάλασσα στο πεδίο των γεωπολιτικών ανταγωνισμών και συγκρούσεων των κρατών που την περιβάλλουν.

Οι προβληματισμοί αυτοί, αναπόφευκτα αναδύονται στη σκέψη, αποθησαυρίζοντας το άγνωστο και αδημοσίευτο μέχρι σήμερα σύγγραμμα από το τμήμα χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, με τίτλο «κατάλογος των τόπων στις ακτές της Μεσογείου που έχουν οι πρίγκιπες του Μωάμεθ και των οποίων τα σχέδια έχουν γίνει με εντολή του βασιλιά, κατόπιν επισκέψεως στις σκάλες του Λεβάντε, που είχε κάνει η Αυτού Μεγαλειότης στα χρόνια 1685, 1686 και 1687, μέσω του Gravier d'Ortières και που σχεδιάζει να τους κυριεύσει». Το βιβλίο, που αποτελεί θησαυρό για τους τομείς των Ελληνικών Ιστορικών Σπουδών, φωτίζει με ένα επιπλέον μοναδικό τρόπο τις άγνωστες πτυχές της μυστικής αποστολής των ετών 1685-87 του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ’ με επικεφαλής τον Γάλλο μαρκήσιο, διπλωμάτη και έμπιστό του Étienne Gravier d’Ortières. Στην επιχείρηση αυτή που συμμετείχαν τοπογράφοι μηχανικοί, ζωγράφοι και αρχιτέκτονες μεταμφιεσμένοι σε μοναχούς και εμπόρους, περιηγήθηκε με άκρα μυστικότητα σχεδόν όλα τα μεγάλα λιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η αποστολή είναι γνωστή σήμερα ως προς το σκέλος της, μόνο όσον αφορά τους χάρτες του αρχιπελάγους του Αιγαίου.

Στο σπάνιο βιβλίο αναφέρεται και καταγράφεται η επίσκεψη της αποστολής στην Κωνσταντινούπολη, την Αδριανούπολη, τη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα και την (τότε αποκαλούμενη ολόκληρη Κρήτη ως) Κάντια. Η αποστολή είχε ρητές εντολές να σχεδιάσει λεπτομερείς χάρτες που θα περιλάμβαναν ακτές ασφαλούς απόβασης και εφοδιασμού, οχυρώσεις, αμυντικές ζώνες, συγκέντρωση στρατευμάτων και άλλη ενδιαφέρουσα αμυντική πληροφορία. Έτσι με εντυπωσιακές λεπτομέρειες όσον αφορά την Κρήτη, είναι σχεδιασμένες οι οχυρώσεις των Χανίων, του Ρεθύμνου, του Χάνδακα και των οχυρών νησίδων Σπιναλόγκας και Σούδας που παρέμεναν ακόμη ως γνωστόν υπό βενετική κυριαρχία.

Τι συνέβαινε όμως τα ταραγμένα εκείνα χρόνια στην Ευρώπη; Θα πρέπει να γνωρίζει κανείς το ιστορικό πλαίσιο για να μπορέσει να ερμηνεύσει αυτές τις βουλές του Γάλλου Βασιλιά.

Είχαν περάσει μόλις 16 χρόνια από την απώλεια της Κρήτης, για τη μεγάλη κυρία των θαλασσών, τη Βενετία. Το διαμάντι στη βασιλική κορώνα, απ’ όλες τις κτήσεις της. Τα καράβια της θαλασσοκράτειρας δημοκρατίας του Αδρία που είχαν μέχρι τότε το μονοπώλιο των θαλασσίων δρόμων της Ανατολής, έχασαν τα πρωτεία τους. Τα γαλλικά και τα οθωμανικά σκαριά διέσχιζαν τώρα περισσότερο τη μεγάλη θάλασσα. Ο Λουδοβίκος ΙΔ’, ο πολύ χριστιανός βασιλέας, όπως αποκαλούνταν στις περισσότερες ευρωπαϊκές Αυλές και που είχε παίξει με τον πάπα Κλήμη Θ’ τον πρωταγωνιστικό ρόλο στον αποτυχημένο στρατιωτικό συνασπισμό των ευρωπαϊκών δυνάμεων για τη διάσωση της Κρήτης, ένιωθε ταπεινωμένος. Ωστόσο η πολυετής εφαρμογή της πολιτικής των διομολογήσεων με το ειδικό προνομιακό καθεστώς της Υψηλής Πύλης για το Γαλλικό εμπόριο, έκανε τα γαλλικά καράβια πανταχού παρόντα στα λιμάνια της οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή.

Ποια ήταν λοιπόν η σκοπιμότητα του Βασιλιά Ήλιου την τριετία 1685-87 να στέλνει με μυστικότητα στην Ανατολή, και στο ελληνικό αρχιπέλαγος μηχανικούς χαρτογράφους του ναυτικού του για να διενεργήσουν λεπτομερή χαρτογράφηση θαλάσσιων στρατηγικών τοποθεσιών της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου; Ανεξάρτητα από τους σκοπούς, ένα είναι σίγουρο: Χωρίς χάρτη δεν μπορούσε να σκεφτεί ο,τιδήποτε και πολύ περισσότερο να πράξει ο,τιδήποτε.

Ο Λουδοβίκος ΙΔ’ ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του. Ήταν εξαιρετικά διορατικός, για να κατανοήσει από τότε την αναγκαιότητα των Επιστημών και να επενδύσει στις νέες δυνατότητές τους. Γνώριζε ότι το να κυβερνάς, σημαίνει να προβλέπεις. Είχε οράματα τύπου Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως να ενώσει τη Μεσόγειο με τον Ατλαντικό. Όπως κάθε ικανός ηγέτης που αξιώνει μακροημέρευση, ήξερε να διαλέγει τους συνεργάτες του. Μεταξύ τους, ο πλέον γνωστός αναμορφωτής της γαλλικής οικονομίας και ιδρυτής της Ακαδημίας Επιστημών, που την έκανε μεταξύ άλλων για την αναμόρφωση των χαρτών, ο πρωθυπουργός και υπερ-υπουργός Οικονομικών, ο Ζαν Μπατίστ Κoλμπέρ.

Παράλληλα, τον ρόλο της Γαλλίας στη Μεσόγειο και τις εκεί φιλοδοξίες του Λουδοβίκου ΙΔ΄ προωθούσε η πρόοδος της στρατιωτικής μηχανικής με την καθοδήγηση του Λουβουά, επικεφαλής των πολεμικών υποθέσεων και του Βομπάν, της κατεξοχήν προσωπικότητας στις επιστήμες των μηχανικών, μαζί με τις πρωτοποριακές δράσεις για την ανάπτυξη της ναυπηγικής στον ναύσταθμο της Τουλόν.

Παράλληλα η ανάγκη για την εκ νέου χαρτογράφηση της Μεσογείου λόγω της προόδου των επιστημών είχε ωριμάσει, μαζί με την ανάγκη της απεικόνισης και των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων κατά μήκος των ακτών της. Η αντίληψη για την ανάγκη μιας νέας γνωριμίας της Γαλλίας με τη Μεσόγειο οδήγησε από το 1679 και εξής στη συστηματική χαρτογράφηση των ακτών από τα δυτικά και τα κεντρικά τμήματά της. Σημαντικά όμως γεωπολιτικά γεγονότα έστρεψαν τη χαρτογράφηση προς την ανατολική Μεσόγειο, τις μικρασιατικές ακτές, τους Αγίους Τόπους, την Κωνσταντινούπολη, τα Δαρδανέλλια, την Κύπρο, την Αίγυπτο και το Αιγαίο, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το Αρχιπέλαγος των Κυκλάδων και την ήδη απολεσθείσα Κρήτη.

Η χαρτογραφική δραστηριότητα της περιόδου 1685-87 ήταν το προαπαιτούμενο μιας πιθανής επιθετικής στρατιωτικής επιχείρησης εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η οποία ήταν απασχολημένη στον μακροχρόνιο πόλεμο εναντίον της Ιεράς Συμμαχίας (1683-1699).

Για οποιαδήποτε στρατηγική επιχείρηση ήταν απαραίτητη η ενδελεχής αποτύπωση πιο μπροστά του χώρου που αυτή θα εξελισσόταν. Ολόκληρος ο στρατηγικός χώρος από το Βόσπορο, τα Δαρδανέλια, τη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα και την Κρήτη αποτελούσε το ζωτικό χώρο για την εμπέδωση της γαλλικής ναυτικής ισχύος στην ανατολική Μεσόγειο και τα λιμάνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Οι οικονομικές προτεραιότητες στην Ανατολή αποτελούσαν τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής των Βερσαλλιών έναντι της Υψηλής Πύλης. Η μεγάλη ιδέα προς τα ανατολικά, την εποχή της εξέλιξής της αναπτύχθηκε στο περιθώριο των γενικά καλών σχέσεων της Γαλλίας με την Υψηλή Πύλη. Το σχέδιο παρέμεινε μια στρατηγική απόπειρα, για την υποστήριξη της οποίας έγιναν στοχευμένες χαρτογραφήσεις, αλλά που τελικά ξεπεράστηκε από τις εξελίξεις και τους συσχετισμούς της εξωτερικής πολιτικής. Η προοπτική κατάλυσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας παρέμενε τελικά «ντουφεκιές στον αέρα» που δεν τελεσφόρησαν ποτέ στους επόμενους αιώνες, μέχρι και την αρχή του 20^ου.

Οι χάρτες που περιέχει το σύγγραμμα, και που μια ομάδα τους αφορά στην Κρήτη, κάποιοι από αυτούς τρισδιάστατοι με προοπτικό, μονόχρωμοι με πενάκι, είναι δείγματα υψηλής αισθητικής. Επιπεδογραφίες και όψεις ακτών από τη θάλασσα, με λεπτομερείς αποτυπώσεις γεωμετρικών και θεματικών χαρακτηριστικών των οχυρώσεων από τους μηχανικούς του βασιλιά. Κάποιοι από αυτούς είναι συμπληρωμένοι με πληροφορία που δεν υπάρχει σε άλλους προγενέστερους, κυρίως βενετσιάνικους και οθωμανικούς, που αφθονούσαν κατά τη διάρκεια της εικοσιδυάχρονης πολιορκίας του Χάνδακα. Ακολουθούν δέκα από τους χάρτες του άγνωστου χειρόγραφου της Εθνικής Γαλλικής Βιβλιοθήκης που αφορούν στην Κρήτη.