"Βαρύ" όνομα, μεγάλη κληρονομιά

Στυλιανός Αλεξίου… 

O σοφός της Κρήτης, της Ελλάδας ολόκληρης, γέννημα, θρέμμα τούτης της πόλης του Ηράκλειου, έφυγε σαν  σήμερα, πριν από οκτώ χρόνια στις 12 Νοεμβρίου 2013.

Η βιογραφία του είναι λίγο πολύ γνωστή, με όνομα βαρύ στους λογοτεχνικούς κύκλους της πόλης, και όχι μόνο, γιος του ποιητή Λευτέρη Αλεξίου και εγγονός του συνονόματου Στυλιανού Αλεξίου καθώς και ανιψιός της Γαλάτειας και Έλλης Αλεξίου. Γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1921. Αρχαιολόγος, Διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου (1962-1977), αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας, του Γερμανικού Ινστιτούτου και Επίτιμος Διδάκτωρ των πανεπιστημίων Padova, Αθηνών και Κύπρου.

Αρχαιολογικές εργασίες του: Η επέκταση και έκθεση του Μουσείου Ηρακλείου, η ίδρυση των Μουσείων Χανίων και Αγίου Νικολάου, το βιβλίο Μινωικός Πολιτισμός, οι ανασκαφές και δημοσιεύσεις Κατσαμπά, Λεβήνος, Απολλωνίας (Αγίας Πελαγίας).

Συγκεντρωτικές εκδόσεις μελετών του: Μινωικά και Ελληνικά, Δημώδη Βυζαντινά, Κρητικά Φιλολογικά, Ποικίλα Ελληνικά.

Ανακάλυψε τους υστερομινωικούς τάφους του Λιμένους Κνωσού και τους πρωτομινωικούς θολωτούς τάφους της Λεβήνος (Λέντα).

Στο μουσείο Ηρακλείου δημιούργησε μια νέα πτέρυγα και την αίθουσα της Συλλογής Γιαμαλάκη. Ίδρυσε τα μουσεία Χανίων και Αγίου Νικολάου. Δημοσίευσε πολλές εργασίες σε ελληνικά και ξένα περιοδικά. Πραγματοποίησε φιλολογικές μελέτες και εκδόσεις έργων («Έρωτόκριτος», «Απόκοπος», «Βοσκοπούλα«, «Διγενής Ακρίτας», «Σολωμός»), καθώς και μελέτες σχετικές με την κοινωνία, τη ζωή και τον πολιτισμό της Κρήτης στο ΙΕ' - ΙΖ' αι. και σε συνεργασία με τη Μάρθα Αποσκίτη, οι εκδόσεις της Ερωφίλης, των Ιντερμεδίων της, και του Κρητικού Πολέμου του Τζάνε Μπουνιαλή.

Ωστόσο καλύτερη θύμηση για σήμερα ίσως να είναι κάποια δικά του κείμενα που περιγράφει ανθρώπους από το οικογενειακό και το φιλικό του περιβάλλον, καθώς και γεγονότα που συνέβησαν στην πόλη που έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του…

Γράφει, λοιπόν, για τον πατέρα του Λευτέρη Αλεξίου…

«Τον Αύγουστο του 1898, εξαγριωμένοι Τουρκοκρητικοί έσφαξαν διακόσιους περίπου από τους χίλιους Χριστιανούς που υπήρχαν τότε στο Ηράκλειο. Από την περιπέτεια αυτή σώθηκε η οικογένεια του Στυλιανού Μιχ. Αλεξίου Ο προβλεπτικός λόγιος εκδότης είχε στείλει τη σύζυγο και τα παιδιά του Γαλάτεια, Ραδάμανθυ, Λευτέρη , Έλλη, στην Αθήνα. Σώθηκε και ο ίδιος, αν και ήταν ένας από τους στόχους των Τουρκοκρητικών επειδή είχε αναλάβει τη διεύθυνση του Τελωνείου.

Όταν η τάξη αποκαταστάθηκε με την αυτόνομη « Κρητική Πολιτεία », οι Αλεξίου ξαναγύρισαν στο Ηράκλειο. Εκεί τελείωσε ο Λευτέρης το γυμνάσιο.Σ τς αρχές της δεκαετίας του 1910 βρίσκεται στην Αθήνα σπουδάζοντας φιλολογία και μένοντας στο σπίτι της αδελφής του Γαλάτειας και του Νίκου Καζαντζάκη, τον οποίο ιδιαίτερα θαυμάζει σαν οδηγό και διδάσκαλο. ( Αργότερα θα τον αρνηθεί).

Το καλοκαίρι του 1911 η συντροφιά, και ο Βάρναλης, παραθέριζε στον τόπο καταγωγής των Αλεξίου, το χωριό Κράσι με τον τεράστιο αιωνόβιο πλάτανο, τις μεγάλες, αέναες βρύσες και τα πλατιά πλακόστρωτα που οδηγούσαν προς τον πλάτανο, τη δόξα του χωριού. Μια επιγραφή εντοιχισμένη σήμερα στις βρύσες διατηρεί τη μνήμη αυτών των παλαιών ημερών. Από κει με άλογα, ανέβαιναν τις μέρες των πανηγυριών στη Μονή της Κεράς και στο Λασίθι με τους αναρίθμητους ανεμόμυλους. Ο Βάσος Δασκαλάκης, ο μεταφραστής Χάμσουν, κυνηγούσε με το δίκαννο τα βουνά.

Στον Α ΄Παγκόσμιο Πόλεμο ο Αλεξίου υπηρετεί στο στρατό στη Μακεδονία και στα 1916 τελεί τους γάμους του στο Ηράκλειο με τη νεότατη Αμαλία, απόγονο σφακιανών οπλαρχηγών  Βουρδουμπάδων. Μετά το 1922 αναδημιουργεί το τυπογραφείο του πατέρα του, όπου και εκδίδει ως το 1936 ορισμένα πεζά και έμμετρα έργα του, και το πολύ καλό προσωπικό περιοδικό Κάστρο, με ποιήματά του, με μεταφράσεις Ευρωπαίων ποιητών και με αξιόλογες κριτικές για τον Καζαντζάκη, για τον υπερρεαλισμό κ.α …

Είχε διαμορφώσει ένα «Studio» στο Ηράκλειο, δηλαδή το γραφείο, τη βιβλιοθήκη και τη συλλογή δίσκων του, στην οδό Αργυράκη 3, δίπλα στο τυπογραφείο Αλεξίου. Οι τοίχοι διακοσμήθηκαν με ζωγραφιές του Καλμούχου. Σύχναζαν στο « Studio», το ζεύγος Καζαντζάκη, η Έλλη και ο σύζυγός της Βάσος Δασκαλάκης, ο Μάρκος Αυγέρης, ο ιταλός αρχαιολόγος Dοro Levi,ο διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου Σπύρος Μαρινάτος, οι κρητικοί ποιητές Δημάκης και Δικταίος και, στα 1940, ο αμερικανός συγγραφέας Henry Miller που θα γράψει το « Studio», στον Κολοσσό του Μαρουσίου, «…ότι εκεί σώζονταν, όπως στα παλιά μοναστήρια, όλα όσα είχε δημιουργήσει  σε ποίηση  και σε  μουσική η πολιτισμένη Ευρώπη!...»

Για την Γαλάτεια και τον Νίκο Καζαντζάκη…

“Στα φοιτητικά μου χρόνια στην Αθήνα, λίγο μετά τον πόλεμο, πριν εγκαταστασθεί ο Καζαντζάκης στο εξωτερικό, πήγαινα, μαζί με τη Γαλάτεια, μιαν ορισμένη μέρα της εβδομάδας, στο σπίτι της κρητικής οικογένειας Ανεμογιάννη, κοντά στο Μουσείο, όπου έμενε ο Καζαντζάκης όταν βρισκόταν στην Αθήνα. Εκεί, ένας κύκλος θαυμαστών και θαυμαστριών του, παρόντος και του ίδιου, διάβαζαν μεγαλοφώνως Οδύσσεια. Σε ορισμένα σημεία διέκοπταν και άρχιζαν διάλογο για το τι άραγε εννοούσε ο συγγραφέας. Ο Καζαντζάκης άκουγε σιωπηλός καπνίζοντας την πίπα του.

-Μα γιατί δεν ρωτούν τον ίδιο; απορούσε γελώντας η Γαλάτεια.

Αργότερα μετέφερε, παραλλαγμένη, τη σκηνή αυτή στο σχετικό με τον Καζαντζάκη μυθιστόρημά του.

Στη λογοκρατούμενη Γαλάτεια φαινόταν υπερβολικό το ότι οι άνθρωποι, ιδίως οι καλαμαράδες, μπορούν να γίνουν “σωτήρες Θεού”, Salvatores Dei! Η ίδια και ο κύκλος της, Βάρναλης, Αυγέρης και άλλοι, παρεξενεύονταν και για τον τρόπο ζωής του Καζαντζάκη μέρα - νύχτα στο γραφείο διαβάζοντας και γράφοντας. Ο ίδιος ο Καζαντζάκης είχε διηγηθεί στη Γαλάτεια ότι στο Παρίσι στα 1907, η Γαλλίδα σπιτονοικοκυρά του τον ανάγκαζε με φωνές να σηκωθεί από την καρέκλα και να βγει έξω για έναν περίπατο.

Παρά τις αντιρρήσεις της, η Πετρούλα - Γαλάτεια, δεν έπαψε ποτέ να ενδιαφέρεται για τον Πέτρο Ψηλορείτη. Η όμορφη, πανέξυπνη και ολοζώντανη αυτή γυναίκα δεν είχε κρατήσει αντίτυπα των βιβλίων της, ούτε τις κριτικές και τις επιστολές που της έγραφαν! Στο συρτάρι της υπήρχαν μόνο γράμματα του Καζαντζάκη (που δημοσιεύθηκαν αργότερα) και περιέργως το αυτόγραφο Ριμάριό του, ευρετήριο ομοιοκαταληξιών. Έπειτα από μιαν επίσκεψή της στην Αίγινα στα 1940, η Γαλάτεια εδημοσίευσε ένα αξιόλογο διήγημα, νοσταλγικό της ζωής της με τον Καζαντζάκη, σχεδόν ερωτικό, χωρίς βέβαια να τον αναφέρει ονομαστικά. Το βιβλίο της «Άνθρωποι και υπεράνθρωποι» δεν είναι όμως αντικειμενικό, και το ίδιο ισχύει για την Έλλη Αλεξίου στο «Για να γίνει μεγάλος». Με περισσότερη κατανόηση είδε τον «Ασυμβίβαστο», στο ομώνυμο έργο της, η δεύτερη σύζυγός του, Ελένη Σαμίου, που αναπαύεται τώρα κοντά του στον Προχαμώνα Martinengo στο Μεγάλο Κάστρο.

Τα αισθήματα των Αλεξίου για τον Καζαντζάκη ήταν από τη μια πλευρά θαυμασμός για την προσωπικότητά του, και από την άλλη, κριτική, συνήθως άδικη, για το έργο και τη φιλοσοφία του. Σχολίαζαν την ουτοπία του για την ίδρυση “θρησκείας”. Ωστόσο, παλαιότερα, στις αρχές της δεκαετίας του ‘20, ο πατέρας μου Λευτέρης Αλεξίου, ήταν ένας από τους λίγους “πιστούς” της νέας “θρησκείας”. Μας πληροφορούν σχετικώς γράμματα του Καζαντζάκη από το Βερολίνο στον επίσης “πιστό” Παπαστεφάνου (ορθόδοξο ιερέα που ζούσε στην Αμερική). Ο Καζαντζάκης του ανήγγειλε ότι “ιδρύει τις πρώτες εκκλησίες”, προβλέπει “αγώνες”, μαρτύρια” και “μιαν οικουμενική σύνοδο!”. 

Ένας τέταρτος πιστός που θα μετείχε στη Σύνοδο, ο Μιχάλης Αναστασίου, πρωτεξάδελφος του Αλεξίου, ζητούσε από τον Καζαντζάκη “επιστολές”, που θα διαβάζονταν στον κύκλο των οπαδών στο Ηράκλειο (όπως οι Επιστολές του Παύλου στις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες). Πολύ νεανικά όλα αυτά, αν και ο Καζαντζάκης, γεννημένος κατά το Μητρώο Ηρακλείου στα 1881, ήταν πια σαράντα. Ο Αλεξίου εδημοσίευσε και ένα θεατρικό έργο, Ηρακλής και Ομφάλη (1926), εμπνευσμένο από το καζαντζακικό κήρυγμα εγκατάλειψης της μικρής ζωής. Λίγο αργότερα πέρασε σε επικριτικές θέσεις απέναντι στον Καζαντζάκη. Οι Αλεξίου αρνήθηκαν έναν άνθρωπο που είχαν αγαπήσει στα νιάτα τους και στον οποίον όφειλαν πολλά.

Σημαντική στη ζωή και στη σκέψη του Καζαντζάκη ήταν η τάση απελευθέρωσης από τα βιβλία, από τα κιτάπια όπως τα έλεγαν περιφρονητικά στην παλιά Κρήτη. Ηθελε να μην είναι “χαρτοπόντικας” και “μουτζουρωτής χαρτιών”, όπως ο ίδιος γράφει στο Βιος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Η στροφή του προς μια “ζωή δράσης” εκδηλώνεται στο μυθιστόρημα αυτό. Ο πραγματικός Γιώργης Ζορμπάς ήταν Ελληνας της τότε Γιουγκοσλαβίας. Δισέγγονός του είναι ο σήμερα αγαπητός στους νέους, πρόωρα χαμένος τραγουδιστής Παύλος Σιδηρόπουλος. Η κόρη του Ζορμπά Αναστασία, είχε παντρευτεί τον αδελφό του πατέρα μου, τον Ραδάμανθυ. Ζούσε στο Ηράκλειο και ο αδελφός της Μανώλης Ζορμπάς. Είχαν άλλη μιαν αδελφή, τη Φιλία. Ακόμη στη δεκαετία του 1950 περίμεναν κάποιαν αποζημίωση για περιουσιακά στοιχεία του πατέρα τους στην Γιουγκοσλαβία. (Ο Λευτέρης Αλεξίου είχε γνωρίσει τον Ζορμπά και έλεγε ότι ήταν ένας εξαίρετος άνθρωπος). Συνεργάστηκε με τον Καζαντζάκη σε μιαν άτυχη επιχείρηση ανθρακωρυχείου στην Πραστοβά Μάνης, στην ουτοπική προσπάθεια του συγγραφέα να “αλλάξει ζωή”.

Ένα γνώρισμα του Καζαντζάκη ήταν η έλλειψη ευθιξίας. Σπάνιο αυτό στη μικρόψυχη εποχή μας, όπου η υπόδειξη παραδρομής ή η διατύπωση μιας διαφορετικής γνώμης αποτελεί “αιτία πολέμου”….

Ο Στυλιανός Αλεξίου έφυγε πλήρης ημερών στα 92 του χρόνια !

ΠΗΓΕΣ:

Εφημερίδα Πατρίς

Κείμενα Φιλίας και μνήμης, Στυλιανός Αλεξίου, εκδ. Δοκιμάκης, 2010

www.cretalive.gr