Γ. Γραμματικάκης: Ωδή στον Βασίλη Ξανθόπουλο

Τη δική του ωδή στη μνήμη του Βασίλη Ξανθόπουλο που έφυγε άδικα από τη ζωή στις 27 Νοεμβρίου 1990 μοιράστηκε με τους διαδικτυακούς του φίλους ο πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιώργος Γραμματικάκης.

Ο ίδιος σε ανάρτησή του αναφέρεται στις "δραματικές στιγμές" που έζησαν όλοι μετά το έγκλημα της 27ης Νοεμβρίου του 1990 όταν οι δύο καθηγητές, Βασίλης Ξανθόπουλος και Στέφανος Πνευματικός, έπεσαν νεκροί από τις σφαίρες ενός φοιτητή. 

Το κείμενο του Γιώργου Γραμματικάκη είναι διαθέσιμο στο ψηφιοποιημένο αρχείο για τον Βασίλη Ξανθόπουλο, που δημιουργήθηκε πρόσφατα - https://xanthopoulos.physics.uoc.gr - και περιλαμβάνει πλούτο στοιχείων, φωτογραφικό υλικό αλλά και εντυπώσεις μαθητών και συνεργατών για "ένα ξεχωριστό επιστήμονα και άνθρωπο". 

Ο Γιώργος Γραμματικάκης γράφει για τον Βασίλη Ξανθόπουλο: 

ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΒΑΣΙΛΗ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟ

Πριν από την πανηγυρική εκλογή του στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όπου ο υπογράφων δίδασκε ήδη με απόσπαση από τον «Δημόκριτο», δεν είχαμε ποτέ συναντηθεί με τον Βασίλη. Ακουστά τον είχα μόνον, ως ένα προικισμένο νέο ερευνητή, που ζούσε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκλεγήκαμε όμως την ίδια μέρα και στην ίδια θέση -την Γενική Φυσική- ως καθηγητές του Ιδρύματος. Εκείνος στην βαθμίδα του έκτακτου -ήτανε πολύ νέος- κι εγώ στην βαθμίδα του μόνιμου, που καταργήθηκε στην πορεία. Όταν πάντως ο αξέχαστος Σταμάτης Κοκκινάκης, που εκτελούσε χρέη Γραμματέως στο Εκλεκτορικό Σώμα, με πήρε τηλέφωνο στην Αθήνα, για να με πληροφορήσει και να με συγχαρεί για την εκλογή μου, πρόσθεσε αμήχανα : «Μαζί σας εξελέγη κι ένας νεαρός βοηθός σας. Δεν τον ξέρω. Λέγανε όμως οι εκλέκτορες ότι είχε συστατική επιστολή από ένα διάσημο επιστήμονα».

Επρόκειτο για τον αστροφυσικό Subrahmanian Chandrashekhar, που τον επόμενο χρόνο θα τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ. Ενώ βέβαια ο Βασίλης δεν προοριζόταν καθόλου για «βοηθός» μου. Σε πολλά αποδείχθηκε, αντίθετα, καλύτερος και πιο ώριμος από μένα.

Αυτή η «ωριμότητα», που ήταν δημιουργική και πολύτιμη, υπήρξε νομίζω ένα κύριο χαρακτηριστικό του Βασίλη. Απέφευγε τις επιπόλαιες κρίσεις, και έψαχνε για λύσεις, που είχαν στέρεα θεμέλια: Στην επιστήμη, στα θέματα της Παιδείας, στα ανθρώπινα. Γρήγορα πάντως γίναμε φίλοι. Εκμεταλλεύτηκα μάλιστα την Κρητική καταγωγή μου, και του έκανα τον ξεναγό. Στα ταβερνάκια και τις θάλασσες της Κρήτης, στον χαρακτήρα των κατοίκων και την μεγάλη ιδέα που είχαν για τον εαυτό τους. Με δική μου επίσης μεσολάβηση, ο Βασίλης απέκτησε ένα ωραίο οικόπεδο, κοντά στα μόνιμα κτήρια του Πανεπιστημίου. Δεν του είπα βέβαια τίποτα, αλλά νόμιζα ότι έτσι τον «έδενα» με την Κρήτη και το Πανεπιστήμιο της. Που να ήξερα!

Γρήγορα πάντως, και χωρίς να καταβάλλει κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια, ο Βασίλης εξελίχθηκε σε μια ελκυστική φυσιογνωμία, που δέσποζε στο Τμήμα Φυσικής. Σε αυτό βοηθούσε και η ανοικτή καρδιά και το καλοσυνάτο γέλιο του. Συμμερίσθηκε, σαν να ήταν κάτι αυτονόητο, τα όνειρα μας, για ένα Πανεπιστήμιο ξεχωριστό, που θα σεβόταν την αξιοκρατία και θα έδινε έμφαση στην καλή διδασκαλία. Δεν έμεινε μάλιστα στην θεωρία: Ο ίδιος ήτανε ένα λαμπρό παράδειγμα αφοσιωμένου δασκάλου, που έδειχνε αγάπη για τους φοιτητές, δεν συγχωρούσε όμως και την ενδεχόμενη αδιαφορία τους. Ενώ δεν έχανε ευκαιρία να σκεφτεί ένα τρόπο, που θα βελτίωνε την λειτουργία και τις προοπτικές του Τμήματος. Θυμούμαι με πόσο οραματισμό, αλλά και προσωπικό μόχθο, επεδίωξε την δημιουργία ενός μεταπτυχιακού προγράμματος στο Τμήμα. Κι επειδή η τυπική του κατοχύρωση φαινόταν να χάνεται στην γραφειοκρατία και την αδράνεια των αρμοδίων, ο Βασίλης επέμενε να αρχίσουμε την λειτουργία του αυθαίρετα, χωρίς «άδεια». ´Ετσι και έγινε, με όλους όμως τους κανόνες της αξιοκρατίας και της διαφάνειας.

Τα χρόνια περνούσαν, και ο Βασίλης δεν έλαμπε μόνον με την επιστημονική του ιδιοφυΐα -ναι, δεν είναι υπερβολική η λέξη! Όταν πήρα στα χέρια μου το «Περί Αστέρων και Συμπάντων» αισθάνθηκα ότι πρωτοπορούσε και πάλι σε ένα δύσκολο και απαιτητικό πεδίο. Δεν έλειψαν, βέβαια και οι χαριτωμένες στιγμές στην κοινή διαδρομή μας. Όταν, για παράδειγμα, ο Βασίλης μου ανέθεσε να οργανώσω το βραδινό γεύμα κατά την εμβληματική επίσκεψη του Chandra, -ήδη βραβείο Νόμπελ- στο Τμήμα μας. Ανταποκρίθηκα με μεγάλη ευσυνειδησία στην αποστολή μου. Έτσι, σε μια γνωστή ταβέρνα της περιοχής, μας περίμεναν λαχταριστά κρεατικά και μεζέδες. Η Κρήτη στην αποθέωση της! Εννοείται, λοιπόν, ότι μεγάλος υπήρξε ο πανικός μου, όταν διαπίστωσα ότι ο Βασίλης είχε λησμονήσει να με ενημερώσει για μια βασική πεποίθηση του ζεύγους Chandra: Ότι ήταν αυστηρά χορτοφάγοι!

Η παρουσία πάντως του Βασίλη, στην επιστήμη και την διδασκαλία, αλλά και στην ζωή του Τμήματος, συνεχιζόταν απερίσπαστη και με λαμπρότητα. Τον τελευταίο μάλιστα καιρό, είχε εκλεγεί ομόθυμα και Πρόεδρος του Τμήματος. Ότι το τέλος αυτής της διαδρομής, θα σημάδευε μια τραγωδία, με ασύλληπτο τον χαρακτήρα και την έκταση της, κανένας δεν θα μπορούσε να υποπτευθεί. Ακόμα και οι επιστημονικές εξελίξεις, φαινόταν να ευνοούν την πορεία του Βασίλη. Έτσι η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και οι συνέπειες της, όπως οι μαύρες οπές, που σε μας τους υπόλοιπους έμοιαζαν εξωτικά και δύσβατα πεδία έρευνας, κέρδιζαν διαρκώς σε σημασία και προοπτικές. Σήμερα λοιπόν, που ο Βασίλης θα έκλεινε τα 70 του χρόνια, εύκολα -αλλά και με αξεπέραστο πόνο,- μπορούμε να φαντασθούμε την ξεχωριστή θέση που θα είχε στο διεθνές επιστημονικό στερέωμα, αν η μοίρα δεν ήταν τόσο άδικη. Η ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων, αλλά και τα σπουδαία ευρήματα γύρω από τις μαύρες οπές, αποτελούν ένα ύμνο -ένα πικρό ύμνο- στην δική του παρουσία στην επιστήμη και την ζωή.

Όταν αποφάσισα να διεκδικήσω την Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Κρήτης, ο Βασίλης ήταν από εκείνους που με ενεθάρρυναν. Την επόμενη των εκλογών, κι ενώ οι πανηγυρισμοί από την επικράτηση του ψηφοδελτίου μας δεν έλεγαν να σταματήσουν, με επισκέφθηκε συνοφρυωμένος στο γραφείο μου. « Οφείλω βέβαια να σε συγχαρώ», μου είπε. «Οι ευθύνες όμως, που αναλαμβάνεις, είναι πολύ μεγάλες, και δεν ξέρω αν τις αισθάνεσαι. Υπάρχουν πολλά να γίνουν.»

Τον Νοέμβριο του 1990, ως Πρύτανης πια, βρισκόμουν στην Αθήνα, μαχόμενος για τα δίκαια του Πανεπιστημίου.

Όταν κτύπησε το τηλέφωνο, η κούραση δεν με άφηνε να το σηκώσω αμέσως. Ο ήχος του όμως επέμενε. Στην άλλη άκρη της γραμμής ακούστηκε η φωνή του Νίκου Παπανικολάου, που όπως όλοι γνωρίζομε ήταν πάντοτε λιτή και αυστηρή. Τώρα όμως έμοιαζε με μακρινό λυγμό. Όταν τελείωσε, απέμεινα με το ακουστικό στο χέρι, ανίκανος να κινηθώ η να σκεφτώ. Έριξα άφθονο νερό στο πρόσωπο, μήπως και φύγει ο εφιάλτης. Σε λίγο όμως ένα νέο τηλέφωνο, αυτή την φορά από τον Φώτη Καφάτο, επιβεβαίωσε την ανείπωτη τραγωδία: Ο Βασίλης Ξανθόπουλος και ο Στέφανος Πνευματικός, είχαν πέσει νεκροί από τις σφαίρες ενός φοιτητή. Ενώ ένας τρίτος, ο Σωτήρης Περσίδης, είχε τραυματισθεί σοβαρά.

Έφυγα με το πρωινό αεροπλάνο για την Κρήτη. Όταν το νησί φάνηκε να αναδύεται από την θάλασσα, δεν είχε την γνώριμη λάμψη του, ούτε φαινόταν να παίζει, όπως συνήθιζε, με τα κύματα.

Από εκείνες τις ημέρες, ο χρόνος φαίνεται πολύ μακρινός με το σήμερα. Με ένα παράδοξο όμως τρόπο, και πολύ κοντινός. Η πρωτοβουλία του Τμήματος Φυσικής, να τιμηθούν τα γενέθλια του Βασίλη, και όχι να γίνει μια ακόμα αναφορά στην απώλεια του, υπήρξε λοιπόν εύστοχη και με πολλές προεκτάσεις. Η σύνδεση της μάλιστα και με ένα διαδικτυακό «τόπο», γύρω από την ζωή και τα επιστημονικά επιτεύγματα του Βασίλη, προσδίδει στην πρωτοβουλία διάρκεια και ευελιξία. Ενώ επέτρεψε παράλληλα, στους πολλούς συνεργάτες και φίλους του, να αφηγηθούν ένα περιστατικό από την γνωριμία τους με τον Βασίλη, που αναδείκνυε την ξεχωριστή του προσωπικότητα.

Μένομε έτσι, όλοι εμείς, με την ψευδαίσθηση, - που ίσως δεν αποτελεί, απλά και μόνον, μια ψευδαίσθηση!- ότι ο Βασίλης βρίσκεται πάντα εδώ γύρω, δίπλα στην ζωή μας η την ζωή του Τμήματος. Έτοιμος να ερμηνεύσει τα τελευταία ευρήματα από τα βαρυτικά κύματα, να κάνει μια πρόταση για την διδασκαλία, η να σχεδιάσει μια ομιλία για το ευρύ κοινό. Είναι ακόμα έτοιμος να αφήσει ένα δάκρυ να κυλήσει στο δικό του μέτωπο, ως απόκριση στο δάκρυ που χρόνια τώρα δεν λέει να σβήσει από το δικό μας.

Δείτε επίσης:

Τιμούν τη μνήμη του κορυφαίου φυσικομαθηματικού, Βασίλη Ξανθόπουλου