Πώς ο Προτεσταντισμός στήριξε τον Καπιταλισμό

Του Πέτρου Μηλιαράκη* 

 Με βάση την εκτίμηση ότι Προτεσταντικό Δόγμα στήριξε και στηρίζει σε κάθε φάση του τον καπιταλισμό,  από τις προκαπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής μέχρι τον ιμπεριαλισμό και την ψηφιακή εποχή ως κοινωνικό υπόβαθρο του «συστήματος» , και την εκτίμηση   ότι κυριαρχεί σήμερα στα «κέντρα λήψης των αποφάσεων», στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης,  χρήσιμα μπορεί να είναι τα εξής με αφορμή την εορτή της Ανάστασης, οπότε ο χρόνος είναι πρόσφορος για αναστοχασμό και ψύχραιμη προσέγγιση για «ζητήματα»  της σύγχρονης κοινωνίας. 

Ένα απο αυτά μπορεί να είναι : η επίδραση που έχουν τα θρησκευτικά δόγματα στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής και στην οικονομία γενικώς. 

Με βάση αυτή την προδιάθεση μπορεί  να «συζητηθεί» η σχέση του «Προτεσταντισμού με τον Καπιταλισμό». 

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 

Πολλοί υποστηρίζουν ότι παρά που έχει παρέλθει η «μοντέρνα εποχή» (ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ) των ιδεολογιών της χειραφέτησης, η «μεταμοντέρνα εποχή» όπως διαμορφώνεται, ειδικώς στις συνθήκες της πληροφορικής, υποτάσσει τον άνθρωπο στην Αρχή της Αποδοτικότητας. 

Στην Αρχή αυτή αποδίδονται όλες οι πολιτικές που περιορίζουν τα δικαιώματα του εργαζόμενου, ακόμη και τα κεκτημένα του. Πρόδηλο είναι δε ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, το «μεταμοντέρνο» εισέρχεται στην προβληματική της οργάνωσης και της νομιμοποίησης της μεταβιομηχανικής-ψηφιακής κοινωνίας. Περαιτέρω, μέσω της «μεταδημοκρατίας», που σημαίνει ότι στη λήψη αποφάσεων η οικονομία επιβάλλεται στην πολιτική, με τρόπο συστηματικό υπηρετείται το καπιταλιστικό σύστημα επικουρούμενο απο τις Αρχές του Προτεσταντισμού. Με βάση αυτό ως προδιάθεση, ας τεθούν υπ’ όψιν στο ασφυκτικό αυτό περίγραμμα τα εξής:

Η ΤΡΙΧΟΤΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ: ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ-ΚΑΘΟΛΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΕΣ

 Η έλευση του Ιησού διαμόρφωσε ένα άλλο πολιτισμό. Ασφαλώς τα επιμέρους Δόγματα (λόγω της διάσπασης που έλαβε χώρα στο πλαίσιο της Χριστιανικής πίστης), διαμόρφωσαν και επιμέρους αντιλήψεις περί του Θείου, περί του τρόπου άσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων και λατρείας και εν τέλει περί του τρόπου που πρέπει σε μια κοινωνία να συμβιούν και να συμπεριφέρονται οι άνθρωποι. Είναι πρόδηλο ότι η βασική τριχοτόμηση του Χριστιανισμού σε Ορθόδοξους, Καθολικούς και Προτεστάντες, διαμόρφωσε επιμέρους αντιλήψεις και επιμέρους συνειδήσεις, αναφορικώς όχι μόνο με την ατομική συμπεριφορά, αλλά και την κοινωνική συμβίωση – με συνέπεια αυτές οι αντιλήψεις και αυτές οι συνειδήσεις να επιδρούν στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Στις μέρες μας, που ζούμε την «εποχή της παγκοσμιοποίησης», προκριματίζει και η έννοια της «μεταδημοκρατίας». 

Η δογματική της παγκοσμιοποίησης εστιάζει σε μια βασική διαπίστωση: ότι απονέμεται πρωτοκαθεδρία της οικονομίας απέναντι στην πολιτική. Παραλλήλως, στη «νέα αυτή τάξη πραγμάτων»: (α) ο τόκος παραμένει ως αξίωση με «ηθικό φορτίο» , (β) το «χρήμα«  συνδέεται με το «χρόνο», (γ) «η ευθύνη του ατόμου» είναι «η βάση της κοινωνικής συμπεριφοράς», άλλωστε το άτομο απολογείται προσωπικώς  στο Θείο, (δ) «η κοινωνική αλληλεγγύη» συγκρούεται με την «ευθύνη του ατόμου», με συνέπεια (ε) να ενισχύεται «αυτοδικαίως» απο τον ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής ως αξίωμα  «η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο» μέσα απο τη διαδικασία δημιουργίας υπεραξίας, όπως την ανέλυσε ο Καρλ Μαρξ. 

Η επικράτηση αυτών των αντιλήψεων αφορούν βασικές επιμέρους Αρχές του Προτεσταντισμού και χαρακτηρίζουν ευθέως το Καπιταλιστικό σύστημα. 

 Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΜΠΤΩΣΗ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΣΜΟΥ

 Η πτώση του φεουδαρχικού συστήματος και η έναρξη των καπιταλιστικών τρόπων παραγωγής, ιστορικά συμπίπτουν με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση που ξεκίνησε στη Γερμανία το 1517 με τον Μαρτίνο Λούθηρο. 

Από το ιστορικό αυτό στάδιο και μετά ο Χριστιανισμός  διαμορφώνεται στα προαναφερόμενα δόγματα, που αποτελούν την Ορθοδοξία,τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό (protest=διαμαρτυρία). 

Από το ιστορικό, όμως, αυτό σημείο αρχίζει να διαμορφώνεται μια «νέα τάξη πραγμάτων», όπου ο άνθρωπος εκτός του φέουδου ήταν πλέον «ελεύθερος» να ενεργήσει και να σκεφτεί με τρόπο ανεξάρτητο. Να γίνει δηλαδή... «κυρίαρχος του εαυτού του» και να διαθέσει τη ζωή του κατά την κρίση του και όχι όπως του επιβαλλόταν στο καθεστώς της φεουδαρχίας. 

Αυτό αποτελεί κυρίαρχο αξίωμα του Καπιταλισμού: «είσαι ελεύθερος για να μεγαλουργήσεις»!.. Το δόγμα πια - όπως επισημαίνει και ο Mαξ Βέμπερ - δεν αφορά στην εξασφάλιση του πατροπαράδοτου βιοτικού επιπέδου, αλλά στην ανάδειξη μιας «επιτυχημένης τάξης» μέσα στην κοινωνία.

ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ ΚΑΛΒΙΝΙΣΜΟΥ

Παραλλήλως, στα πρώτα στάδια του Καπιταλισμού, αλλά και στις προκαπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής,ο Προτεσταντισμός διαμόρφωσε μια συγκεκριμένη αντίληψη περί εργασίας. Ιδιαιτέρως στον Καλβινισμό οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες οδήγησαν τον «διαμαρτυρόμενο άνθρωπο» στο να αναδείξει ως κυρίως έννομο αγαθό την ατομική επαγγελματική του προσπάθεια με ιδιαίτερη έμφαση στα αποτελέσματά της, δηλαδή στα κέρδη της.

Και ενώ «το πνεύμα του Καπιταλισμού» (λόγω των προκαπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής) προϋπήρχε της έναρξης της μετάβασης στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής, ο Προτεσταντισμός σ’ αυτό ακριβώς «το πνεύμα» άσκησε θετική και άμεση επίδραση για την καθιέρωσή του. Αυτή είναι η κυρίως συμβολή του Προτεσταντισμού στον Καπιταλισμό.

Υπ’ όψιν δε ότι στο πλαίσιο της νέας αυτής δογματικής, κρίθηκε απαράδεκτο παν ό,τι εμπόδιζε τη συσσώρευση του κεφαλαίου και επομένως την προοπτική της επένδυσης, που είναι και η καρδιά της καπιταλιστικής νοοτροπίας και λογικής. Παραλλήλως, μέσα από τις Αρχές του  Προτεσταντισμού αποκαταστάθηκε ο τόκος ως απολύτως ηθικός και νόμιμος και ο χρόνος ταυτίστηκε με το χρήμα. Η διατύπωση του αξιώματος ότι «ο χρόνος είναι χρήμα», αφορά ανεπιφυλάκτως προτεσταντική αντίληψη.

Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ

Υπ’ όψιν ότι στον Προτεσταντισμό, όπως προεκτέθηκε, απαξιώνεται πλήρως η έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης. Έτσι ενισχύεται αυτοδικαίως η εκμετάλλευση  ανθρώπου από άνθρωπο.

Ο Προτεσταντισμός καθιέρωσε το δόγμα ότι «η φιλανθρωπία δεν είναι λύση». Και η φιλανθρωπία δεν είναι λύση, καθόσον για τον Προτεστάντη ως έχει ήδη αναφερθεί  «η ευθύνη ανήκει στο άτομο». Και τούτο διότι το άτομο έχει τον απόλυτο έλεγχο των πράξεών του, οπότε η αλληλεγγύη ευρίσκεται σε απόλυτη αντίθεση με την ηθική Αρχή της «ατομικής ευθύνης». Το άτομο που δρα στο κοινωνικό σύνολο, στην κοινωνία και στην οικονομία, έχει τον απόλυτο έλεγχο των πράξεών του και είναι υπεύθυνο αυτών.

Έτσι αναπτύσσεται μια τιμωρητική αντίληψη γύρω από τα άτομα ή τις οργανωμένες κοινωνίες. 

Ασφαλώς στο παρόν περίγραμμα δεν μπορεί να γίνει πλήρης ανάλυση της σχέσης του «Προτεσταντισμού με τον Καπιταλισμό», που αφορά «ζήτημα» για το οποίο έχουν γραφεί αμέτρητα  δοκίμιά  και πραγματείες!

Στο παρόν κείμενο συμπυκνώνονται βασικά συμπεράσματα. Τα προαναφερόμενα όμως  μας υποδεικνύουν ένα  εν συντομία, συμπέρασμα: 

ότι πράγματι  το Προτεσταντικό Δόγμα στήριξε και στηρίζει σε κάθε φάση του τον καπιταλισμό,  από τις προκαπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής μέχρι τον ιμπεριαλισμό και την ψηφιακή εποχή ως κοινωνικό υπόβαθρο του «συστήματος» , ενώ πρόδηλο είναι απο την κοινή πείρα κάθε πολίτη που παρακολουθεί τα των ευρωπαϊκών πολιτικών, ότι ο Προτεσταντισμός κυριαρχεί σήμερα στα «κέντρα λήψης των αποφάσεων», στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

ΚΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ!

 * Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Ελλάδας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC – EU).