ΑΠΟΨΕΙΣ
Οι πανδημίες και οι επιδημίες γράφουν ιστορία
Του Αλέξανδρου Μαυρικάκη
[email protected]
H ιστορία δεν γράφεται μονάχα από ηρωϊκούς μαχητές, πολυμήχανους στρατηγούς και οραματιστές πολιτικούς. Γράφεται και από μικροοργανισμούς[1] που αποτέλεσαν αιτία αφανισμού ολόκληρων πληθυσμών με τη μορφή επιδημιών ή πανδημιών και λειτούργησαν καταλυτικά στην κατάρρευση πολιτισμών, κοινωνικών- πολιτικών συστημάτων και στην αλλαγή οικονομικών και πολιτικών σχεδιασμών. Αν ξαναδιαβάσουμε την ιστορία θα πρέπει να την διαβάσουμε και μέσα από την αρρώστια και την υγεία καθώς και την δύναμη που φέρνει η γνώση και η τεχνολογία.
H αρχή του τέλους για την αθηναϊκή υπεροχή
Ο λοιμός των Αθηνών, ή «σύνδρομο του Θουκυδίδη», ήταν μια καταστροφική επιδημία η οποία εκδηλώθηκε στην πόλη των Αθηνών στην αρχαία Ελλάδα, κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, το 430 π. Χ., και ενώ αυτή πολιορκούνταν από τους Σπαρτιάτες. Θεωρείται πως η επιδημία και η καταστροφή που προκάλεσε στον πληθυσμό της Αθήνας (σύμφωνα με τον Θουκυδίδη μέσα σε 3 χρόνια πέθαναν 30.000 Αθηναίοι) ήταν ένα σημαντικό πρώτο πλήγμα για την πόλη ως προς την εξέλιξη του πολέμου και ήταν η αρχή του τέλους για την αθηναϊκή υπεροχή[2].
Αποδυνάμωση στρατιωτικού δυναμικού και μείωση εσόδων από φόρους
Η φοβερή πανδημία της πανώλης ήταν το λοιμώδες νόσημα που προκάλεσε τους περισσότερους θανάτους στην ιστορία της ανθρωπότητας και επέφερε μεγάλες αλλαγές.
Η πρώτη πανδημία πανώλης έκανε την εμφάνισή της το 541μ.Χ. (Πανούκλα του Ιουστινιανού 541-542 μ.Χ.) όταν εμπορικά πλοία από την Κίνα μετέφεραν στα αμπάρια τους ποντίκια με μολυσμένους ψύλλους και μετέδωσαν την πανώλη στα λιμάνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σύντομα, εξαπλώθηκε σε όλη τη Μεσόγειο και την Ευρώπη, αποδεκατίζοντας το μισό πληθυσμό της. Υπολογίζεται ότι πέθαναν μεταξύ 25-100 εκ. άνθρωποι. Στην Κωνσταντινούπολη η πανώλη σκότωσε το 40% του πληθυσμού ενώ και ο ίδιος ο Ιουστινιανός Α΄ προσβλήθηκε από τη νόσο, καταφέρνοντας να επιζήσει. Με 5.000 θανάτους την ημέρα, τα πτώματα αφήνονταν έκθετα σε σωρούς, πράγμα που έκανε τη μετάδοση της ασθένειας πιο εύκολη ενώ η Αυτοκρατορία δέχθηκε σοβαρό πλήγμα στην άμυνα και την οικονομία της, λόγω του μειωμένου αριθμού των στρατιωτών και των αγροτών, οι οποίοι με τους φόρους που πλήρωναν, αποτελούσαν τον κύριο παράγοντα εσόδων. Η επιδημία ήταν υπεύθυνη για την αποδυνάμωση του στρατιωτικού δυναμικού, την μείωση των εσόδων από τους φόρους και τελικά ανάγκασε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία να αναδιπλωθεί και να περιορίσει τα ρωμαϊκά οικουμενικά οράματά της[3].
Συρρίκνωση αγροτικής παραγωγής και κατάρρευση της φεουδαρχίας
Η πιο «διάσημη» όμως πανδημία και ταυτισμένη με την συνολική καταστροφή ήταν η Μαύρη Πανούκλα ή «Μαύρος Θάνατος» (1346-1353 μ.Χ.) που έπληξε την ανθρωπότητα και άλλαξε ριζικά το κοινωνικό και οικονομικό τοπίο του Μεσαίωνα. Σκότωσε το ¼ του πληθυσμού της Ευρώπης με τη θνησιμότητα σε ορισμένες πόλεις να φτάνει το 70%. Το φεουδαρχικό σύστημα επλήγη ιδιαίτερα από την ερήμωση πολλών περιοχών, τη συρρίκνωση της αγροτικής παραγωγής και τις κοινωνικές αναταραχές που συναποτέλεσαν αιτίες να εκλείψει η δουλοπαροικία στη δυτική Ευρώπη[4].
Η κατάκτηση της Αμερικής με «όπλα» τις αρρώστιες
Το πιο «σκληρό» παράδειγμα του ρόλου των φονικών μικροοργανισμών αποτέλεσε η κατάκτηση της Αμερικής από τους ευρωπαίους. Οι άποικοι έφεραν μαζί τους άγνωστες αρρώστιες στις οποίες οι αυτόχθονες δεν είχαν ανοσία. Πολλοί περισσότεροι ιθαγενείς πέθαναν από αρρώστιες που έφεραν μαζί τους οι ευρωπαίοι από ό, τι σε μάχες με πυροβόλα όπλα και ξίφη. Αρρώστιες, όπως η ιλαρά, η γρίπη και η ευλογιά, θέρισαν το 90% με 95% του συνολικού πληθυσμού της Αμερικής. Από την άφιξη των Ισπανών ως το 1570 ο πληθυσμός του Μεξικού ενδεχομένως μειώθηκε από 25.000.000 σε 2.650.000, ενώ του Περού από 9.000.000 σε 3.000.000. Παράλληλα, και οι Ευρωπαίοι χτυπήθηκαν από αρρώστιες: κατά τον 16ο αιώνα, η σύφιλη σκότωσε 1.000.000 Ευρωπαίους. Η πρώτη εμφάνιση της σύφιλης παρουσιάζεται κατά τη διάρκεια της πολιορκίας από τους Γάλλους της Νάπολης στην Ιταλία (1494). Η μάχη διακόπηκε επειδή και οι δυο στρατοί αποδεκατίστηκαν από την αρρώστια.
Η κατασκευή της Διώρυγας του Παναμά παρά λίγο να ματαιωθεί
Οι πανδημίες χολέρας προκάλεσαν το θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων. Η χολέρα και ο κίτρινος πυρετός έβαλαν προσωρινούς φραγμούς στον αποικισμό από τους ευρωπαίους. Η κατασκευή της διώρυγας του Παναμά παρά λίγο να ματαιωθεί λόγω των τροπικών πυρετών που προκαλούσαν τρομερές απώλειες ζωής στο εργατικό προσωπικό.
Οι πανδημίες γρίπης (Ισπανική, Ρωσική, Ασιατική) προκάλεσαν εκατομμύρια νεκρούς.
Και οι πανδημίες συνεχίζουν να γράφουν ιστορία έως τις ημέρες μας.
Ποιό θα είναι το αύριο
Ο ΠΟΥ κήρυξε τη νόσο του κορωνοϊού (2019-nCoV) πανδημία και είναι η έκτη φορά μετά από την πανδημία του H1N1 το 2009.
Οι διαπιστώσεις από τις επιπτώσεις της πανδημίας στην καθημερινή μας ζωή, και με τη γνώση ιστορικών γεγονότων ανά τους αιώνες, είναι πολλές[5] και μια από αυτές είναι τόσο απλή όσο το αυγό του Κολόμβου: οποιαδήποτε οικονομία καταρρέει αν ο πληθυσμός δεν είναι υγιής. Η υγεία, ως ικανή και αναγκαία συνθήκη, αποτελεί προϋπόθεση λειτουργίας του ανθρώπινου κεφαλαίου και κατ’ επέκταση εξασφαλίζει τη συνέχεια της παραγωγικής διαδικασίας.
Υπάρχουν και ερωτήματα που είναι πολλά και εύλογα: αν θα διαταραχθούν οι γεωπολιτικές ισορροπίες και ποιοί κίνδυνοι υπάρχουν για τη δημοκρατία, ποιό θα είναι το μέλλον της ΕΕ κα ποιά θα είναι η κανονικότητα[6] μετά την πανδημία, ποιοί οι κίνδυνοι από πιθανές, πραγματικές ή όχι, ελλείψεις και ανατιμήσεις τροφίμων σε όλο τον κόσμο και ποιό θα είναι το μέλλον του κράτους πρόνοιας[7] και των δημοσίων συστημάτων υγείας[8];
ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Άτλας Παγκόσμιος Ιστορικός
R. Margotta, «Ιστορία της ιατρικής»
ΙΣΤΟΡΙΚΑ, «Πανούκλα», εφημ. Ελευθεροτυπία, 2001
The economist,The coronavirus could devastate poor countries ,26/3/2020
The Guardian ,Coronavirus measures could cause global food shortage, UN warns, 26/3/2020
Κ. Κωστή, «Στον καιρό της Πανώλης»
J.Diamond, «Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι»
Θεοδώρου, Σαρρή, Σούλη, «Συστήματα Υγείας»
Θουκυδίδου Ιστορίαι (Μετάφραση Ελ. Βενιζέλου)
[1] Μικρόβιο: Παθογόνος μονοκύτταρος μικροοργανισμός και γενικότερα κάθε μικροοργανισμός αόρατος δια γυμνού οφθαλμού. Ιός: υπερβολικά μικροσκοπικός κυρίως παθογόνος παράγοντας που αναπαράγεται μόνο μέσα σε κύτταρα ζωντανών ξενιστών (Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, Ακαδημία Αθηνών)
[2] Θουκυδίδη Ιστορία: «Η νόσος ήρχισε το πρώτον, ως λέγεται, από την νοτίως της Αιγύπτου κειμένην Αιθιοπίαν, από όπου κατέβη έπειτα εις την Αίγυπτον και την Λιβύην και επεξετάθη εις το πλείστον μέρος της Περσικής αυτοκρατορίας[.…] Αλλά την εκ της νόσου ταλαιπωρίαν επηύξησεν η συγκέντρωσις του πληθυσμού της υπαίθρου χώρας εντός της πόλεως. Οι νεωστί ιδίως εισελθόντες υπέφεραν περισσότερον. Διότι δια την έλλειψιν οικιών ηναγκάζοντο να ζουν εντός παραπηγμάτων πνιγηρών ως εκ του θέρους, και οι θάνατοι επήρχοντο εν τω μέσω μεγάλης αταξίας[…] Το βέβαιον είναι ότι η νόσος ήρχισεν ευθύς μετά την εισβολήν των Πελοποννησίων, και εις μεν την Πελοπόννησον δεν επεξετάθη, τουλάχιστον εις βαθμόν άξιον λόγου, αλλ᾽ εθέρισε προ πάντων μεν τας Αθήνας, έπειτα δε και μερικούς πολυανθρωποτέρους συνοικισμούς»
[3] Άρθρο Δ.Χ. Σταθακόπουλου για την Πανώλη
[4] Εκτός από το Μαύρο Θάνατο στις επιδημίες που ερήμωσαν την Ευρώπη συγκαταλέγονται : η χορομανία, ο χορός του Αγίου Βίτου, το πυρ του αγίου Αντωνίου (εργοτισμός), ο Αγγλικός ιδρώς και η χοιράδωση (βασιλική νόσος).
[5] Η πανδημία έδειξε την ανεπάρκεια πολιτικών ηγετών, την αδυναμία της «ενωμένης» Ευρώπης να αντιληφθεί τον λόγο ύπαρξής της, τα μειωμένα αντανακλαστικά και τον ελλιπή σχεδιασμό των διεθνών οργανισμών υγείας, την ανάγκη για λειτουργία Δημοσίων Συστημάτων Υγείας που θα προσαρμόζονται σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο και την κατάρρευση των αδολεσχιών περί «αγοράς» που όλα τα ρυθμίζει.
[6] Υπάρχει ο κίνδυνος εργαλειοποίησης της πανδημίας λόγω του φόβου που αυτή προκαλεί και της απειλής για μια νέα μελλοντική πανδημία.
[7] Το σύγχρονο κράτος πρόνοιας και ευημερίας αποτελεί θεσμό μείζονος οικονομικής και κοινωνικής σημασίας που αναπτύχθηκε και παγιώθηκε ουσιαστικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με την ριζική αλλαγή των αντιλήψεων για το ρόλο και τις ευθύνες του κράτους.
[8] Το μοντέλο αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η υγεία αποτελεί δημόσιο αγαθό παρά ατομικό δικαίωμα.
