Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη
Θέμα των ημερών, μετά τη μερική άρση των μέτρων κατά του κορωνοϊού, έχει γίνει η χρήση της μάσκας. Πολλά έχουμε ακούσει από επίσημα και μη χείλη. Ωστόσο, το δικό μου θέμα δεν είναι να κρίνω αυτές τις απόψεις. Δέχομαι την επίσημη άποψη των επιστημόνων και της κυβέρνησης, που έχουν αποδείξει ότι αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της πανδημίας με σοβαρότητα, σχέδιο και μεθοδικότητα και δεν αμφισβητώ καθόλου ότι είναι απολύτως απαραίτητη η χρήση της μάσκας στους κλειστούς χώρους. Το θέμα μου είναι γενικά η μάσκα και οι διάφορες χρήσεις της διαχρονικά καθώς οι ποικίλοι συμβολισμοί της.
Η λέξη μάσκα είναι λατινικής προελεύσεως (masca) που σημαίνει «φάντασμα, μάγισσα». Είναι εύκολο από τη σημασία αυτή να περάσει κανείς στη σημασία που έχει λάβει η λέξη, αφού όποιος φορεί τη μάσκα, κατά κάποιο μαγικό τρόπο, μεταμορφώνεται, φαίνεται να γίνεται κάτι άλλο από αυτό που είναι. Γενικά σήμερα με τη λ. μάσκα εννοούμε ένα κάλυμμα του προσώπου που το φορά κάποιος, προκειμένου να καλύψει τα χαρακτηριστικά του προσώπου του. Ωστόσο, πέρα από τη γενική αυτή έννοια, η σημασία της μάσκας διαφοροποιείται ανάλογα με τη χρήση της. Στις πρωτόγονες κοινωνίες συναντούμε τις ζωόμορφες ή τερατόμορφες μάσκες, που χρησιμοποιούνταν στις διάφορες τελετές από τους αρχηγούς ή τους θρησκευτικούς ηγέτες ή και από όλους τους συμμετέχοντες στην τελετή. Η χρήση της μάσκας στις περιπτώσεις αυτές έχει ένα μυστικιστικό, ιερό χαρακτήρα, αφού εκείνος που τη φοράει πιστεύει ότι ταυτίζεται με το αντίστοιχο πνεύμα του ζώου ή του προσώπου, του οποίου η μάσκα είναι ομοίωμα κι έτσι ο ίδιος γίνεται το μέσον δια του οποίου η φυλή ενώνεται με τους προγόνους και τη φύση. Επίσης, η τερατόμορφη μάσκα προκαλούσε τον τρόμο και καθήλωνε τους αντιπάλους.
Γνωστά είναι και τα νεκρικά προσωπεία των Φαραώ, ενώ στην αρχαία Ελλάδα τα προσωπεία χρησιμοποιούνταν στις διονυσιακές τελετές, μέσω των οποίων οι συμμετέχοντες έφταναν στην έκσταση και ενώνονταν- βοηθούντος και του οίνου- με το θεό. Από τις διονυσιακές τελετές η μάσκα πέρασε στο αρχαίο θέατρο, όπου έχουμε τις τραγικές και τις κωμικές μάσκες. Από τις πρωτόγονες και τις διονυσιακές τελετές προέρχεται και η χρήση της μάσκας κατά τις Απόκριες, όταν οι άνθρωποι μεταμφιέζονται, στην προσπάθειά τους να διασκεδάσουν, αλλάζοντας πρόσωπο και διάθεση, καθώς μπαίνουν σ’ ένα διαφορετικό, φανταστικό κόσμο.
Πέρα, όμως, από αυτές τις «μαγικές» θα λέγαμε χρήσεις της, η μάσκα χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται και σε άλλες περιπτώσεις. Ας θυμηθούμε πρώτα την περίφημη μάσκα του Ζορό. Ο πλούσιος Δον Ντιεγκο ντε λα Βλεγκα (ένας πλασματικός χαρακτήρας), κρυμμένος πίσω από τη μαύρη μάσκα του, εμφανίζεται με το ψεύτικο όνομα Ζορό και υπερασπίζεται τους κοινούς ανθρώπους και τους φτωχούς αυτόχθονες ενάντια σε διεφθαρμένους και τυραννικούς αξιωματούχους και άλλους κακοποιούς. Στην περίπτωση του Ζορό η μάσκα είναι σύμβολο του αγώνα κατά της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης. Έτσι περίπου λειτούργησε και η μάσκα στην ομώνυμη ταινία, όπου ο πρωταγωνιστής Τζιμ Κάρεϊ βρίσκει μια πράσινη μάσκα που, όταν τη φοράει, μεταμορφώνεται σε άλλον άνθρωπο, γεγονός που του δίνει τη δύναμη να κάμει πράξεις που ούτε τις φανταζόταν (στην ταινία αυτή, βέβαια, είναι έντονο το κωμικό και φανταστικό στοιχείο). Χρήση της μάσκας, όμως, γίνεται και από τους δημίους, τους ληστές αλλά τους κουκουλοφόρους καταδότες, οπότε η μάσκα γίνεται το απόλυτο σύμβολο της προδοσίας και της διαβολής. Η μάσκα (κουκούλα) χρησιμοποιείται και από όλους εκείνους που θέλουν να κρύψουν τα πρόσωπά τους, γιατί οι πράξεις τους έρχονται σε αντίθεση με το «σύστημα» και τον νόμο (π. χ. οι αντιεξουσιαστές κουκουλοφόροι). Ας σημειωθεί- κι εδώ είναι το παράδοξο- ότι όσοι αγωνίζονται κατά του ολοκληρωτισμού δεν φορούν ποτέ μάσκες, εν αντιθέσει προς τους σύγχρονους κουκουλοφόρους, που, ενώ ζουν σε κλίμα δημοκρατίας, τις χρησιμοποιούν. Γιατί άραγε; Τι τους κάνει να φοβούνται να δείξουν τα πρόσωπά τους, εν αντιθέσει προς τους δημοκράτες αγωνιστές;
Υπάρχει, όμως, και η χρήση της μάσκας για προφύλαξη είτε από δηλητηριώδη αέρια (όπως οι αντιασφυξιογόνες μάσκες που χρησιμοποιήθηκαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) είτε από τη ραδιενέργεια είτε από μικρόβια και ιούς, όπως τον σύγχρονο κορωνοϊό. Στην περίπτωση αυτή οι μάσκες αποβαίνουν πράγματι σωτήριες και η χρήση τους είναι απολύτως απαραίτητη. Στην ιατρική χρησιμοποιούνται ακόμη οι μάσκες οξυγόνου για ασθενείς με αναπνευστικά προβλήματα.
Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι η μάσκα μπορεί να παίξει και παίζει πολλαπλούς ρόλους στη ζωή μας, άλλοτε θετικούς και άλλοτε αρνητικούς. Δεν θα πρέπει, όμως, να κλείσουμε το θέμα μας χωρίς να αναφερθούμε στη μεταφορική χρήση της λέξης. Είναι γνωστή η φράση «έπεσαν οι μάσκες», που σημαίνει ότι αποκαλύφθηκε η αλήθεια. Η μεταφορική σημασία της λέξης έχει τη χρήση της σε πολλές εκφάνσεις της ζωής και σε πολλούς χώρους: στην πολιτική, στη θρησκεία, στην κοινωνική ζωή κ.ά. Στη θρησκεία παρατηρείται το φαινόμενο του φαρισαϊσμού, δηλαδή της υποκριτικής συμπεριφοράς κάποιων θρησκευτικών ταγών (εδώ πρέπει να θυμηθούμε ότι η λ. υποκριτής στην αρχαία ελληνική σήμαινε τον ηθοποιό, που, όπως είπαμε για το αρχαίο θέατρο, φορούσε μάσκα). Αλλά και στην καθημερινή ζωή πολύ συχνά όλοι μας κρύβουμε το αληθινό μας πρόσωπο πίσω από ένα προσωπείο, για λόγους συμφέροντος ή τιμής ή γοήτρου. Πρόκειται για την κοινωνική υποκρισία, ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε όλες τις κοινωνίες.
Άφησα στο τέλος τη μάσκα που φορούν οι πολιτικοί, που ποτέ ή πολύ σπάνια αποκαλύπτουν στο λαό το αληθινό τους πρόσωπο, αφού ο σκοπός τους είναι η κατάκτηση της εξουσίας, ένας σκοπός τον οποίο προσπαθούν να επιτύχουν με κάθε μέσον. Κυρίως τη μάσκα φορούν οι λαϊκιστές πολιτικοί, αυτοί που, ενώ εμπαίζουν το λαό, παρουσιάζονται ως οι γνήσιοι εκφραστές του και οι ανυποχώρητοι υπερασπιστές των δικαιωμάτων του. Οι λαϊκιστές στηρίζονται στην εσκεμμένη ανειλικρίνεια, στα ψευτοδιλήμματα, στην αυτοπροβολή τους ως προστατών τάχα και σωτήρων του λαού, «στην κολακεία των αδυναμιών και ελαττωμάτων του λαού και την υιοθέτηση θέσεων και τάσεων που τον ευχαριστούν και απαντούν στο συναίσθημά του χωρίς να τον ωφελούν ή που να τον βλάπτουν μακροπρόθεσμα, με μοναδικό πάντα σκοπό την εξασφάλιση της εύνοιάς του.» (άρθρο στην Wikipedia). Πρόκειται για την πιο επικίνδυνη μορφή «μάσκας», την οποία οι άνθρωποι της σκέψης και της διανόησης έχουν υποχρέωση να αφαιρούν από τα πρόσωπα των λαϊκιστών, για να μην αφήνουν τους λαούς να γίνονται ακουσίως υποχείριά τους.
Το φαινόμενο της πολιτικής μάσκας υπάρχει σε όλο τον κόσμο (βλέπετε, το δέλεαρ της πολιτικής εξουσίας είναι πολύ μεγάλο) και φυσικά στη χώρα μας. Δεν έχει παρά να σκεφτεί ο καθένας μας, παρατηρώντας και ενθυμούμενος τα έργα και τις ημέρες των πολιτικών μας, ποιοι από αυτούς φορούν ανερυθρίαστα τη μάσκα του λαϊκισμού.
