Μια πλατωνική εικόνα για την Δημοκρατία

Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη

Οι απόψεις του Πλάτωνα για τη δημοκρατία είναι γνωστές και σχολιασμένες πολλάκις και από πολλούς. Ο κορυφαίος φιλόσοφος όλων των αιώνων, μετά την καταδίκη και τη θανάτωση του Σωκράτη, του μεγάλου διδασκάλου του, και βλέποντας την επικράτηση στον πολιτικό στίβο των δημαγωγών, αμφισβήτησε την αθηναϊκή δημοκρατία, επειδή η δικαιοσύνη, η κατεξοχήν έκφραση της δημοκρατίας, δεν μπόρεσε να αρθεί πάνω από τις εναντίον του Σωκράτη χαλκευμένες κατηγορίες. Με έναν από τους συνηθισμένους στους διαλόγους του λογοτεχνικούς τρόπους, την αλληγορική εικόνα, ο Πλάτων δείχνει τις, κατά τη γνώμη του, αδυναμίες της δημοκρατίας. Στην εικόνα αυτή, που παρατίθεται παρακάτω, η δημοκρατική πόλη-κράτος εικονίζεται σαν ένα καράβι, ένα καράβι όμως «μεθυσμένο», που πορεύεται χωρίς πυξίδα, με τον κάθε ναύτη να ενεργεί όπως του αρέσει και με ό, τι τον ευχαριστεί χωρίς να λαμβάνει υπόψη του αν θα βυθιστεί το πλοίο, και μ’  ένα καπετάνιο που δεν γνωρίζει πώς κυβερνιέται το πλοίο, αλλά και που, ακόμη κι όταν γνωρίζει, εμποδίζεται από τους ναύτες να ασκήσει τα καθήκοντά του, επειδή ο καθένας θέλει να γίνει καπετάνιος. Έτσι στο καράβι διεξάγεται ένας αγώνας εξουσίας:  όλοι θέλουν να γίνουν κυβερνήτες, χωρίς όμως να έχουν τις δυνατότητες και τις γνώσεις. Ιδού το κείμενο: 

«Φαντάσου λοιπόν […] ο καραβοκύρης πρώτα να είναι πιο σωματώδης και πιο δυνατός απ’ όλους που είναι μες στο καράβι, μα να είναι μαζί και κάπως κουφός, να μη βλέπει και πολύ καλά και να μην καταλαβαίνει και πάρα πολλά πράματα από τη ναυτική τέχνη· οι ναύτες να μαλώνουν μεταξύ τους για την κυβέρνηση του πλοίου και να έχει ο καθένας την αξίωση να την πάρει αυτός απάνω του, χωρίς ποτέ του να έχει μάθει την τέχνη κι ούτε να μπορεί να μη πει μήτε με ποιον δάσκαλο μήτε ποιον καιρό την έμαθε, αλλά, μάλιστα και να υποστηρίζει πως αυτή δεν είναι πράγμα που διδάσκεται, κι αν κανείς λέει το εναντίον, να είναι έτοιμος να τον κομματιάσουν· φαντάσου τους ακόμα να κρέμονται όλοι τους απάνω στον καραβοκύρη και να τον παρακαλούν και να κάνουν το παν για να τους δώσει στο χέρι το τιμόνι, κι αν δεν το επιτύχουν και προτιμηθούν άλλοι, να τους σκοτώσουν και να τους ρίχνουν στη θάλασσα, έπειτα να μεθύσουν τον καλό τους καραβοκύρη ή να τον ποτίσουν με κανένα ναρκωτικό, ή να τον ξεφορτωθούν με όποιον άλλο τρόπο, και τότε να γίνουν αυτοί κύριοι του καραβιού, να ριχτούν στις προμήθειες και να το στρώσουν στο φαγοπότι και στο γλέντι, ενώ το καράβι θα πηγαίνει όπως φαντάζεται πια κανείς πως θα πηγαίνει· κι εκτός απ’ αυτά, να επαινούν και να ονομάζουν άξιο ναυτικό και κυβερνήτη και έμπειρο σ’ όλα τα ζητήματα της τέχνης εκείνον που τα καταφέρνει μια χαρά να τους βοηθήσει να πάρουν με το καλό ή με το κακό τη διοίκηση από τα χέρια του καραβοκύρη, ενώ κάθε άλλον που δεν είναι τέτοιος, τον κατηγορούν γι’ άχρηστο, χωρίς να είναι σε θέση να καταλαβαίνουν πως ο αληθινός κυβερνήτης πρέπει να το έχει δουλειά του να ξέρει τα γυρίσματα της χρονιάς, τις ώρες και τις εποχές, τον ουρανό, τ’ άστρα, τους ανέμους και ότι άλλο σχετίζεται με την τέχνη, αν πρόκειται να είναι στ’ αλήθεια κυβερνήτης του καραβιού· πως όμως θα το κυβερνήσει, είτε θέλουν είτε δεν θέλουν μερικοί από το πλήρωμα, αυτό νομίζουν πως δεν χρειάζεται καμιά ιδιαίτερη μάθηση ή τέχνη που να μπορεί να την αποκτήσει κανείς εκτός από την καθαυτό κυβερνητική· σε ένα λοιπόν καράβι που συμβαίνουν όλ’ αυτά, και βρίσκονται σ’ αυτή την κατάσταση τα πληρώματα, ποιαν ιδέα νομίζεις πως θα είχαν οι ναύτες για έναν αληθινό κυβερνήτη; Δε θα τον ονόμαζαν πραγματικά μωρολόγο άνθρωπο και μετεωροσκόπο και άχρηστο γι’ αυτούς;» (Πλάτωνα, Πολιτεία, 488a-489a, μετάφραση Ιωάννη Γρυπάρη).

    Εξαρχής θα πρέπει να ειπωθεί ότι, με βάση την κριτική του για τα υπάρχοντα στον αρχαίο κόσμο πολιτεύματα, που τα θεωρεί εκφυλισμένα, καθώς το ένα είναι η έκπτωση από το άλλο (τιμοκρατία, ολιγαρχία, δημοκρατία, τυραννία), ο Πλάτων οδηγείται στην ουτοπική πολιτεία, το πολίτευμα δηλαδή που περιγράφει στο σπουδαιότερο έργο του, την «Πολιτεία», σύμφωνα με το οποίο όλες οι συμφορές στα κράτη θα σταματήσουν, όταν κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι ή όταν φιλοσοφήσουν οι κυβερνήτες. Η δημοκρατία, επομένως, είναι για τον Πλάτωνα ένα εκφυλισμένο πολίτευμα, διότι ο καθένας μπορεί να διεκδικήσει τη διακυβέρνηση του κράτους, δίχως να έχει τα ανάλογα εφόδια. Ο Πλάτων, υπ’  αυτή την έννοια είναι οπαδός μιας κλειστής, μη δημοκρατικής δηλαδή, κοινωνίας, ή, όπως τον χαρακτηρίζει ο Καρλ Πόππερ, εχθρός της ανοιχτής, ελεύθερης κοινωνίας.  Η ελευθερία, όπως έχει κατοχυρωθεί σήμερα από τη σύγχρονη δημοκρατία, δεν  βρίσκει σύμφωνο τον μεγάλο φιλόσοφο. Ο Πλάτων πιστεύει ότι όπου επικρατεί η απόλυτη ελευθερία, επικρατεί τελικά η ασυδοσία, γεγονός που, συνδυαζόμενο με την αμάθεια και την απαιδευσία, επιφέρει τη διάλυση της κοινωνίας, κάτι που με τη σειρά του γεννά την τυραννία. Ας έλθουμε όμως στο συγκεκριμένο κείμενο.

    Σύμφωνα με την αλληγορική εικόνα που παραθέσαμε, πλοίο είναι η πόλη, δηλαδή το κράτος, καπετάνιος ο κυβερνήτης του κράτους, που μπορεί να είναι δυνατός σωματικά, όμως ούτε ακούει ούτε βλέπει καλά (είναι δηλαδή απαίδευτος), και ναύτες είναι ο λαός που κατοικεί την πόλη (κράτος). Όλοι οι κάτοικοι, άσχετα προς τα προσόντα και τη μόρφωσή τους, έχουν το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, πράγμα όμως που, κατά τον Πλάτωνα, δεν εξασφαλίζει την τάξη και τη  σταθερότητα στη διακυβέρνηση του κράτους. Η ισότητα και η απόλυτη ελευθερία που δεν συνοδεύονται από την παιδεία των πολιτών και των αρχόντων τους αφήνουν περιθώρια στην ανοχή σε συμπεριφορές και πράξεις που υπονομεύουν το σεβασμό στους νόμους (γραπτούς και άγραφους) και στις ηθικές αρχές. Σε ένα άλλο σημείο της «Πολιτείας» ο Πλάτων γράφει ότι, όταν επικρατεί η απόλυτη ελευθερία που εξασφαλίζει η δημοκρατία, τότε κανείς δεν σέβεται κανέναν. Χαρακτηριστικά γράφει ότι σε ένα τέτοιο πολίτευμα οι γονείς θα φοβούνται τους γιους των, ο δάσκαλος θα φοβάται τους μαθητές του, οι μαθητές δεν θα δίνουν καμιά σημασία στους δασκάλους των, οι νέοι θα συνερίζονται τους γεροντότερους στα λόγια και στα έργα και οι γέροντες θα μιμούνται τους τρόπους των νέων, για  μη θεωρούνται καταπιεστικοί (Πολιτεία, 563 a-b). Μέσα σ’  αυτό το κλίμα της ασύδοτης ελευθερίας, γράφει ο Πλάτων, «η ψυχή των πολιτών γίνεται τόσον ευπαθής, ώστε και στην ελάχιστη υποψία καταναγκασμού που θά ‘θελε να τους επιβάλει κανείς, αγανακτούν και εξεγείρονται. Στο τέλος, καταντούν να μη λογαριάζουν καθόλου τους νόμους, είτε τους γραπτούς είτε τους άγραφους, για να μην έχουν κανέναν απολύτως κύριο» (Πολιτεία, 563d). Σ’  ένα τέτοιο πολίτευμα η κοινωνική συνοχή απειλείται, ενώ υγιής πολιτική ζωή δύσκολα μπορεί να υπάρξει, επειδή επικρατούν οι κομματικές και κοινωνικές συγκρούσεις, όπως τις εικόνισε ο Πλάτων στην παρατεθείσα αλληγορική εικόνα του. Είναι σαφές, επίσης, ότι αυτό το κλίμα αποτελεί το «θερμοκήπιο» του λαϊκισμού, αφού ο καθένας προσπαθεί, άσχετα με τα προσόντα του, να επικρατήσει στον πολιτικό και κοινωνικό στίβο.

    Έχει δίκιο ο Πλάτων στην κριτική του για τη δημοκρατία; Προφανώς όχι, παρόλο που όσα γράφει για την ανάγκη σεβασμού προς τους νόμους, που θέτουν τα όρια της ελευθερίας του πολίτη, είναι ορθά. Η ελευθερία αποτελεί συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας και η στέρησή της οδηγεί σε ολοκληρωτικά συστήματα. Από αυτή την άποψη ο Πλάτων υπήρξε και ο ίδιος θύμα της παραπαίουσας δημοκρατίας της εποχής του, όταν οι δημαγωγοί ήλεγχαν το λαό. Ο Πλάτων, γεννημένος το 427 π.Χ. , δηλαδή λίγο προ του τέλους του Πελοποννησιακού πολέμου, δεν είχε ζήσει τον χρυσό αιώνα της Αθήνας, όταν ο Περικλής καθόριζε στον «Επιτάφιό» του το χρυσό κανόνα: «Τις σχέσεις μας με την πολιτεία τις διέπει η ελευθερία και στις καθημερινές μας ενασχολήσεις είμαστε απαλλαγμένοι από τη μεταξύ μας καχυποψία, χωρίς να αγανακτούμε με το διπλανό μας, αν κάνει κάτι που του αρέσει…Κι ενώ στις ιδιωτικές μα σχέσεις δεν ενοχλούμε κανένα, στις σχάσεις μας με το κράτος δεν παρανομούμε, προπάντων από εσωτερικό σεβασμό, δείχνοντας υπακοή στους εκάστοτε άρχοντες και στους νόμους, και προπάντων σ’  αυτούς που έχουν θεσπιστεί για να ωφελούν τους αδικουμένους και στους νόμους εκείνους που, αν και άγραφοι, επιφέρουν ντροπή αναγνωρισμένη από όλους» (Θουκυδίδη, Ιστοριών, Β, 37). Ο Πλάτων έζησε σε μια νικημένη Αθήνα, μια Αθήνα που δεν είχε την αίγλη του παρελθόντος. Η δημοκρατία της δεν είχε πια την ισορροπία και το μέτρο του παρελθόντος. Κι όμως πρέπει να σημειώσουμε ότι  ο Πλάτων, παρά τη σφοδρή κριτική του προς τη δημοκρατία, έγραψε στην 7^η επιστολή του ότι  οι ολιγαρχικοί κυβέρνησαν έτσι, ώστε «σε λίγον καιρό έκαναν να φανεί χρυσάφι το προηγούμενο πολίτευμα», δηλαδή η δημοκρατία.

    Το συμπέρασμα είναι ότι από την κριτική του Πλάτωνα εκείνο που πρέπει να κρατήσουμε για το σήμερα είναι η συμπόρευση του σεβασμού στους νόμους με το κλίμα ελευθερίας, που είναι το θεμέλιο της δημοκρατίας. Η ελευθερία και τα δικαιώματα κατοχυρώνονται και ασκούνται μόνο στο πλαίσιο του «δέους» ήτοι του σεβασμού: σεβασμού προς τους νόμους, τους κανόνες κοινωνικής ζωής, του αυτοσεβασμού και του αλληλοσεβασμού. Αλλιώς η ελευθερία καταντά ασυδοσία. Η ρήση του αποστόλου Παύλου είναι, νομίζω, καίρια: «Πάντα μοι έξεστιν, αλλ’  ου πάντα συμφέρει» (Όλα μου επιτρέπονται, αλλά δεν είναι όλα προς το συμφέρον μου) (Α΄ Κορ. 6,12).