Γράφει ο Δρ Ευτύχιος Σ. Καλογεράκης
Συναντηθήκαμε σήμερα όχι μόνο για να τιμήσουμε αλλά και να ενθυμηθούμε τις αποφράδες ημέρες της καταστροφής των μαρτυρικών χωριών του Κέντρους, επειδή «όποιος λησμονεί την ιστορία του είναι καταδικασμένος να την ξαναζήσει» όπως τονίζει ο φιλόσοφος G. Santayana. Στις 22.8.1944 η ναζιστική Γερμανία διαπράττει το ειδεχθές έγκλημα του ολοκαυτώματος των μαρτυρικών χωριών του Κέντρους. Μια στυγερή εγκληματική πράξη κατά της ανθρωπότητας. Ισχυρή δύναμη του τακτικού γερμανικού στρατού, με βάση ένα άριστα επεξεργασμένο σχέδιο, εισβάλλει συγχρόνως, πριν ξημερώσει σε επτά χωριά της επαρχίας Αμαρίου (Γερακάρι, Καρδάκι, Γουργούθοι, Σμιλές, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος) και στην Κρύα Βρύση της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, σπέρνοντας την καταστροφή, τον όλεθρο και το θάνατο σε 164 αθώους αμάχους.
Όσοι άνδρες συγκεντρώθηκαν σε κάθε οικισμό τέθηκαν σε διαδικασία ταυτοποίησης για την επιλογή αυτών των νέων που θα εκτελούνταν. Τα νεκρά σώματα κάηκαν και τα κτήρια ανατινάχθηκαν και τους καταπλάκωσαν. Εδώ πραγματοποιήθηκε αυτό που τόνιζε ο πατέρας της ιστορίας Ηρόδοτος ότι: «Στην ειρήνη, οι γιοι θάβουν τους πατέρες τους. Στον πόλεμο, οι πατέρες θάβουν τους γιους τους». Όλοι οι υπόλοιποι κάτοικοι εκτοπίστηκαν, ενώ σημαντικός αριθμός ανδρών και γυναικών οδηγήθηκαν ως όμηροι στις φυλακές των Γερμανών στο φρούριο Φορτέτζα στο Ρέθυμνο. Οι κάτοικοι που γλίτωσαν, κυρίως γυναικόπαιδα, έφυγαν στα γύρω χωριά σε συγγενείς τους.
Ο Άγγλος αξιωματικός της συμμαχικής αποστολής στην Κρήτη, Σμιθ Χιουζ αναφέρει. «Οι Γερμανοί ήταν εξαιρετικά κτηνώδεις στα αντίποινά τους στους Κρήτες… Για το φόνο ενός Γερμανού στρατιώτη φονευόταν κατά μέσο όρο είκοσι και πλέον Κρήτες» Βλ. Χιούζ,«απόρρητη Αναφορά της δράσεως της S.Ο.Ε στην Κρήτη» σ.214.
Δεν θα επιμείνουμε όμως στην αφήγηση των γεγονότων, αλλά σε σημεία και θέσεις που δεν έχουν επισημανθεί τόσο, με όσο το δυνατόν απλούστερο τρόπο χωρίς περίπλοκες και δυσνόητες επιστημονικές αναλύσεις.
Όπως σε πολλά ιστορικά θέματα, γεγονότα και πρόσωπα υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις, απόψεις και ερμηνείες, έτσι γίνεται και με τις αιτίες και αφορμές που οδήγησαν στο ολοκαύτωμα των μαρτυρικών χωριών του Κέντρους. Ποτέ δεν πρέπει να είμαστε απόλυτοι σε μια άποψη και θέση γιατί όπως τόνιζε ο Φιλόσοφος Επίκτητος «Είναι αδύνατον να μάθεις σε κάποιον αυτά που νομίζει ότι ξέρει». Η ισχυρογνωμοσύνη χαρακτηρίζει κατ’ εξοχήν την ημιμάθεια γι’ αυτό ο σύγχρονος φιλόσοφος Κονδύλης τόνιζε: «Προτιμώ περισσότερο τη μετριοφροσύνη των αμόρφωτων. Όμως, από το θράσος των ημιμαθών, προτιμώ τη ματαιοδοξία των πεπαιδευμένων».
Η σωστή κατανόηση και αξιολόγηση των ιστορικών γεγονότων και προσώπων απαιτεί γνώση και σπουδή των μεθόδων και κριτηρίων των ιστορικών επιστημών, αλλά και πλήρη και σφαιρική γνώση της περιόδου της Γερμανοκατοχής με βάση τις πρωτογενείς πηγές της περιόδου, που είναι αρκετές, όπως τα απομνημονεύματα των Άγγλων αξιωματικών της συμμαχικής αποστολής Κρήτης, δηλαδή του Φέρμορ, Μος, Τομ Νταμπάμπιν, Φήλντιχ, Χιουζ, αλλά και των ντόπιων αγωνιστών, όπως των Οπλαρχηγών Μπαντουβά, Πετρακογιώργη, Τζιφάκη, Ψυχουντάκη, Σκουτελογιώργη, στελεχών του Ε.Α.Μ Κρήτης κ.ά. Ισχύει εδώ αυτό που τόνιζε ο Πλάτων «Δεν έχεις δικαίωμα γνώμης αν δεν έχεις γνώση».
Οι κυριότερες ερμηνείες και αιτίες της καταστροφής που υποστηρίζονται σήμερα είναι:
1.Το πέρασμα του απαχθέντος Στρατηγού Κράιπε από τα χωριά του Αμαρίου, η βοήθεια που έδωσαν οι κάτοικοι και η εκδίκηση για την καταρράκωση του γοήτρου των γερμανικών δυνάμεων. Οι απόγονοι των Ούννων, όπως αποκαλούσαν οι Άγγλοι τους Γερμανούς, για να «δικαιολογήσουν» τα αποτρόπαια μαζικά εγκλήματα που διέπραξαν, επικαλέστηκαν το γεγονός ότι οι κάτοικοι των χωριών του Κέδρους «δεν κατέδωσαν τους Βρετανούς και τους αντάρτες που απήγαγαν τον Στρατηγό Κράιπε!» Αυτό, για κάποιους ερευνητές ήταν η κύρια αιτία για άλλους όμως δεν ήταν, αλλά μόνο η αφορμή. Οι αιτίες ήταν άλλες. Την άποψη αυτή ότι δεν ήταν αιτία της καταστροφής των χωριών του Κέντρους το πέρασμα του Κράιπε, υποστηρίζει και ό ίδιος ο αρχηγός της απαγωγής Ταγματάρχης Π. Φέρμορ λέγοντας ότι: αν η αιτία ήταν η απαγωγή Κράιπε θα τα κατέστρεφαν το Μάη του 1944 και όχι 4 μήνες μετά, 22 Αυγούστου. Άλλωστε «ο Στρατηγός (Κράιπε) δεν ήταν φανατικός ναζιστής ή θαυμαστής του Χίτλερ» σημειώνει ο Φέρμορ.
Αν η αιτία της καταστροφής ήταν μόνο η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε, γιατί δεν κατέστρεψαν και τα άλλα χωριά από των οποίων την περιοχή πέρασε και τροφοδότησαν τους απαγωγείς, όπως τη Νίθαυρη, την Αγία Παρασκευή, τον Άϊ Γιάννη, το Χωρδάκι κλπ., αφού οι Γερμανοί έμαθαν όλη την πορεία των απαγωγέων. Ο Κράιπε άλλωστε δεν μπήκε σε κανένα χωριό μέσα να φιλοξενηθεί. Τονίζει ο Φέρμορ: «Παρά την επιμονή μας να παραμένουμε έξω από τα χωριά και να μην εμπλέξουμε τους κατοίκους, αυτή η τραγωδία συσχετίσθηκε, σωστά ή λάθος με την επιχείρησή μας. Βεβαίως οι χωρικοί για μεγάλη μας τύχη, μας είχαν δώσει ανυπολόγιστη βοήθεια, προσφέροντας φαγητό, αγγελιοφόρους, συνοδούς, προστασία και κάθε είδους ηθική υποστήριξη, καθώς περνούσαμε διαδοχικά από τα διάφορα χωριά… Κάποια φιλήσυχα χωριά καταστράφηκαν ολοσχερώς, αλλά κατά κύριο λόγο την πλήρωσαν τα ορεινά ανυπότακτα χωριά ξακουστά εδώ και χρόνια». Βλ.Φέρμορ Π., Η Απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε, σ.116,117.
Ο Ταγματάρχης Χιούζ για το θέμα αυτό σημειώνει μια άλλη εκδοχή γράφοντας στην απόρρητη αναφορά του: «Η εκδίκηση για τον Κράιπε δεν έγινε αμέσως, γιατί ο Στρατηγός Μπράουερ, ο οποίος τον αντικατέστησε, τον αντιπαθούσε και μάλλον ευχαριστήθηκε γι’ αυτό το κατόρθωμα. Αργότερα τον Μπράουερ τον διαδέχθηκε πάλι ο Μύλλερ, ο μεγάλος σφαγέας της Βιάννου, που γνώριζε ότι η απαγωγή είχε σχεδιασθεί γι’ αυτόν σε πρώτη φάση. Πριν φύγει από την Κρήτη τον Αύγουστο του 1944, λεηλάτησε μερικά χωριά στο Αμάρι και ανατίναξε σπίτια με τη δικαιολογία ότι περιέθαλψαν τον Κράιπε και τέλος κατέστρεψε το χωριό Ανώγεια και ξερίζωσε 3.000 κατοίκους». Ο Μύλλερ συνελήφθη το 1945 από τους Σοβιετικούς και παραδόθηκε στους Άγγλους. Αργότερα εκδόθηκε στην Ελλάδα, όπου δικάστηκε για εγκλήματα του ολοκαυτώματος της Βιάννου, Ανωγείων και των χωριών του Κέντρους, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 20 Μαΐου 1947 στο Χαϊδάρι.
Άλλη άποψη ακόμα χειρότερη υποστηρίζει ότι η απαγωγή έγινε για τις προαγωγές και την υστεροφημία των Άγγλων αξιωματικών, αν και είχε δοθεί άδεια από το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής και δεν μπορούσε να είναι μια τέτοια επιχείρηση αποκλειστικά προσωπική απόφαση του Φέρμορ. Το ΕΑΜ Κρήτης ήταν αντίθετο στην απαγωγή όταν το αντελήφθη, φοβούμενο τα αντίποινα, όπως εμπόδισε και δεύτερη απαγωγή του διαδόχου Στρατηγού του Κράιπε από τον Υπολοχαγό Μος, υπαρχηγό στην απαγωγή Κράιπε, όπως αναφέρει ο ίδιος στα απομνημονεύματά του με τίτλο « Κακό φεγγαραντάμωμα».
Βέβαια και το όλο γεγονός της απαγωγής δέχεται σφοδρή κριτική επίσης, αν έπρεπε να γίνει σ’ αυτή τη φάση της αρχής του τέλους του χιτλερισμού, που η Γερμανία είχε αρχίσει ήδη να καταρρέει σε όλα τα μέτωπα. Επίσης ότι δεν συνετέλεσε στο ήδη καταρρακωμένο ηθικό των Γερμανικών δυνάμεων που ήδη και στην Κρήτη είχαν γίνει γύρω στις 100 λιποταξίες Γερμανών στρατιωτών.
Σφοδρή κριτική δέχεται και το χτύπημα των Γερμανών λίγες εβδομάδες αργότερα στους ποταμούς, γιατί μπορούσε να οδηγήσει στο ολοκαύτωμα των υπολοίπων χωριών του Αμαρίου, τα οποία προληπτικά είχαν εκκενωθεί απ’ αυτόν το φόβο αντιποίνων και δυνάμεις της αντίστασης είχαν λάβει θέσεις μάχης για να εμποδίσουν σε τέτοιο ενδεχόμενο την προέλαση των Γερμανών στα ανατολικά χωριά του Αμαρίου, Βισταγή, Βυζάρι, Φουρφουρά, Λαμπιώτες, Αμπαδιά κ.ά.
2. Κατά τη δεύτερη θεωρία των αιτίων του ολοκαυτώματος, βασική αιτία της εκδικητικής μανίας των Γερμανών ήταν η γενικότερη και έντονη αντιστασιακή και πατριωτική δραστηριότητα στην περιοχή, την οποία είχαν επισημάνει καιρό πριν οι Γερμανοί. Αυτό φαίνεται από τα εξής στοιχεία:
α. Έγγραφα αποκαλύπτουν ότι οι Γερμανοί είχαν στοχοποιήσει την περιοχή του Αμαρίου ήδη από τα τέλη του 1943. Σημειώνει ο Φέρμορ: «Το μέρος αυτό ήταν ξακουστό στον εχθρό. Αναρίθμητες έρευνες είχαν αποτύχει να βρουν ενοχοποιητικά στοιχεία και να αποθαρρύνουν τους Αμαριώτες» Βλ. Φέρμορ, ως άνω, σ.106. Τη νύχτα της 6ης / 7ης Δεκεμβρίου 1943, περικύκλωσαν τα χωριά του Αμαρίου, Κουρούτες, Νίθαυρη, Αποδούλου και Πλάτανο, κράτησαν ομήρους τους κατοίκους επί 48 ώρες ανακρίνοντάς τους, ενώ παράλληλα έκαναν έρευνες στα σπίτια. Μία επιχείρηση, που δεν απέφερε κανένα εύρημα ή πληροφορία στους Γερμανούς αλλά δείχνει ξεκάθαρα ότι η περιοχή του Αμαρίου είχε τεθεί στο στόχαστρο των κατοχικών δυνάμεων, οκτώ και πλέον μήνες πριν την καταστροφή της. Ο Φέρμορ γράφει «Τα χωριά που χτυπήθηκαν ήταν βαθιά χωμένα στην αντίσταση από την αρχή. Έπαιρναν το ρίσκο της εκδίκησης των Γερμανών με πλήρη συναίσθηση άπειρες φορές. Κάποια στιγμή κάτι θα γινόταν, ήταν σίγουρο» Βλ. Φέρμορ, ως άνω σ.116.
Δεν επρόκειτο λοιπόν για μία εν θερμώ απάντηση του Γ΄ Ράιχ στο πλήγμα που προκάλεσε στο γόητρό του η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε, αλλά για μία ευκαιρία για τη ναζιστική Γερμανία να εκκαθαρίσει τους λογαριασμούς της με τον ανυπότακτο λαό της περιοχής.
β. Είναι γεγονός ότι ο λαός του Αμαρίου έδειξε με πολλούς τρόπους ότι θεωρούσε ανεπιθύμητους τους κατακτητές και ιερό χρέος του να συμβάλλει στην απελευθέρωση της Ελλάδας, στην αρχή κρύβοντας, περιθάλποντας και φυγαδεύοντας τους στρατιώτες των Συμμάχων που είχαν εγκλωβιστεί στο νησί μετά τη Μάχη της Κρήτης και στη συνέχεια συμμετέχοντας ενεργά στην Εθνική Αντίσταση ή αρνούμενος την καταναγκαστική εργασία. Οι κατακτητές ήταν αναγκασμένοι λόγω αυτής της αντίστασης του κρητικού λαού να διατηρούν πολλές δυνάμεις ανάλογα με την έκταση της περιοχής σε σχέση με άλλες περιφέρειες και να μην μπορούν να τις διαθέσουν στα ενεργά μέτωπά τους στην Αφρική και στην Ευρώπη και αυτό τους στοίχιζε.
γ. Το Αμάρι για την έντονη αντιστασιακή του δράση ονομαζόταν «πολυσύχναστη λεωφόρος των Άγγλων κατασκόπων». Ο χώρος που αισθανόταν άνεση κινήσεων, χωρίς φόβο, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μέρος της Κρήτης. Γράφει ο Φέρμορ ότι στον Κράιπε «είχε κάνει φοβερή εντύπωση η στενή σχέση μας με τους Κρητικούς. Του εξήγησα για τα συναισθήματα που υπήρχαν μεταξύ Βρετανίας και Ελλάδας από την εποχή του Αλβανικού μετώπου» και συνεχίζει «στα νότια όλα τα όμορφα χωριά όπου κρυβόμασταν για χρόνια,- Άι-Γιάννης, Αγία Παρασκευή, Χορδάκι, Άνω Μέρος, Δρυές, Βρύσες, Καρδάκι, Κουρούτες, Σμιλές και Γερακάρι» Βλ. Φέρμορ, ως άνω, σ.114.
δ. Το Αμάρι ήταν « η χώρα των λωτοφάγων» σύμφωνα με το άλλο ψευδώνυμο- κωδική ονομασία με την οποία το προσδιόριζαν οι Άγγλοι. Δηλαδή η περιοχή στην οποία ξεχνούσαν οι Άγγλοι Αξιωματικοί της συμμαχικής αποστολής Κρήτης και οι αγωνιστές, τα βάσανά τους, τους φόβους και τις αγωνίες τους και ηρεμούσαν με την ασφάλεια που αισθανόταν στο Αμάρι.
ε. Το Αμάρι ήταν η καταφυγή και ο τόπος ανασύνταξης των δυνάμεων της αντίστασης σε κάθε δύσκολη περίσταση, λόγω της αμέριστης και άνευ προϋποθέσεων υποστήριξης των κατοίκων, αλλά και λόγω των δυνατοτήτων τροφοδοσίας τους. Καμία άλλη κρητική επαρχία δεν πρόσφερε τόσα πολλά στην αντίσταση όσα το Αμάρι κατά τα γραφόμενα των Άγγλων αξιωματικών. Σημειώνει ο Φέρμορ: «Ομάδες ανταρτών, κυνηγημένοι από τα δικά τους βουνά ερχόταν εδώ για να ανασυνταχθούν. Το μέρος αυτό ήταν καταφύγιο για όλους μας» Βλ. Φέρμορ, ως άνω, σ.106. Οι δυνάμεις του Οπλαρχηγού Μ. Μπαντουβά μετά την καταστροφή της Βιάννου, επειδή κινδύνευαν εκεί, λόγω του ότι θεωρήθηκαν υπεύθυνες της καταστροφής, με το χτύπημα που προκάλεσαν στους Γερμανούς, ήλθαν στο Αμάρι και ανασυντάχθηκαν μέχρι να προωθηθούν στο Μοναστήρι του Πρέβελη και στη Μέση Ανατολή στη συνέχεια.
ζ. Οι Γερμανοί του φυλακίου του Φουρφουρά παρατηρούσαν με τις ισχυρές διόπτρες που διέθεταν, στα απέναντι χωριά του Κέντρους, το Άνω Μέρος, τις Δρυγιές κ.ά αντιστασιακή δραστηριότητα, την κατέγραφαν, έστελναν αναφορές στη γερμανική διοίκηση και εκνευριζόταν ιδιαίτερα. Αναφέρει ο περίφημος διερμηνέας των Γερμανών του φυλακίου Φουρφουρά Γιάννης Κωστάκης (Γιαννιό), για τον οποίο αναφέρουν τα καλύτερα λόγια τα απομνημονεύματα των αγωνιστών της αντίστασης. Βοηθούσε και προστάτευε όσο μπορούσε. Δεν ήταν όπως άλλοι γερμανόφιλοι διερμηνείς, μερικοί εκ των οποίων εκτελέστηκαν από την αντίσταση. Αναφέρει σχετικά: «Ενημέρωσα τον Πρόεδρο του Άϊ Γιάννη, Στυλιανό Ν. Καλογεράκη του οποίου η μάνα ήταν από το Άνω Μέρος και τους γνώριζε, να τους ειδοποιήσει να προσέχουν, να μην πυροβολούν στους γάμους και στις βαπτίσεις, γιατί οι Γερμανοί ακούνε και βλέπουν από το φυλάκιο του Φουρφουρά και δεν ξέρω τι μπορεί να τους κάνουν. Προχθές είδαν με ισχυρές διόπτρες που έχουν, να κατεβαίνουν οπλοφόροι αντάρτες από το Κέντρος και να μπαίνουν στο Άνω Μέρος». Ανωμεριανοί συνήθιζαν να λένε. Το φυλάκιο του Φουρφουρά μας έφαε. Για την επικινδυνότητα των πυροβολισμών τη γερμανοκατοχή ο Τόμ σημειώνει στα απομνημονεύματά του: «Η μακραίωνη συνήθεια των μπαλωθιών, ο αυθόρμητος πυροβολισμός στον αέρα σε στιγμές εορτασμού, θα μπορούσε να τραβήξει την προσοχή των Γερμανών και να επιφέρει σοβαρά αντίποινα, λόγω της απαγόρευσης της οπλοφορίας των πολιτών».Βλ. Νταμπάμπι Τ., Ένας αρχαιολόγος στον πόλεμο. Στον Ψηλορείτη πάνω από τη Λοχριά εκτελέστηκαν τρεις από τους Γερμανούς, επειδή διαπίστωσαν ότι ο ένας από αυτούς είχε πιστόλι.
η. Ενδεικτικό επίσης της έντονης δραστηριότητας των χωριών του Αμαρίου είναι το γεγονός ότι οι πλαστές ταυτότητες τουλάχιστον των δύο βασικών Άγγλων Αξιωματικών στην Κρήτη, του Τομ Νταμπάμπιν και του Π. Φέρμορ είχαν εκδοθεί από κοινότητες του Αμαρίου και τους εμφάνιζαν ως Αμαριώτες. Του μεν Τομ Νταμπάμπιν εκδόθηκε από την κοινότητα του Αϊ – Γιάννη, που είχε το ψευδώνυμο βαπτιστής, με την παρέμβαση του Κωστή Παραδεισανού από τη Σάτα, όπως αναφέρει ο ίδιος’ Γράφει ο Τομ: «έλαβα και μια ταυτότητα…η οποία δήλωνε ότι καταγόμουν και ήμουν κάτοικος του χωριού Άι-Γιάννης».Βλ. Νταμπάμπι Τ.,ως άνω. Το όνομα του στην πλαστή ταυτότητα, ήταν Ιωάννης, αλλά δεν γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, πιο επίθετο είχε.
Ο Φέρμορ αναφέρει στα απομνημονεύματά του ότι η πλαστή του ταυτότητα τον εμφανίζει Αμαριώτη. Γράφει: «τα χαρτιά μου δήλωναν ότι ήμουν ο Μιχάλης Φραγκιδάκης 27 ετών, καλλιεργητής από το Αμάρι» Βλ. Φέρμορ Π., ως άνω, σ. 48, αλλά δεν γνωρίζουμε από πιο χωριό είχε εκδοθεί.
3. Άλλη αιτία είναι, ότι με την καταστροφή και τη θηριωδία αυτή ήθελαν να τρομοκρατήσουν και το λαό και τις ανταρτικές δυνάμεις για να μην προβούν σε καμία ενέργεια εναντίον τους κατά την αποχώρηση, απαγκίστρωση και σύμπτυξή τους στα Χανιά και να προετοιμάσουν την απρόσκοπτη αναχώρηση των στρατευμάτων τους από τη Μεγαλόνησο. Γράφει ο Φέρμορ: «Η επίθεση στα χωριά, η τελευταία σε μια μακριά λίστα ανάλογων πράξεων, ήταν οι τελικές πράξεις της γερμανικής κατοχής στην Κρήτη. Χρησίμευαν ως επίδειξη δύναμης και τρομοκρατίας με σκοπό να φοβίσουν τον πληθυσμό για να τους αφήσει να εκκενώσουν χωρίς προβλήματα όλους τους στρατώνες του φρουρίου Κρήτη…τα κατεστραμμένα χωριά βρισκόταν ακριβώς στις άκρες αυτές της γραμμής υποχώρησης και δέσποζαν στα φαράγγια μέσω των οποίων έπρεπε να περάσουν οι στρατιώτες που κατευθυνόταν δυτικά….Οι Γερμανοί θεώρησαν ότι για λόγους τακτικής όφειλαν να επιτεθούν σε κάποια χωριά που θεωρούσαν επικίνδυνα, τι καλύτερη δικαιολογία- πάντοτε έπρεπε να υπάρχει μια δικαιολογία- μπορούσαν να βρουν από το ρόλο που είχαν παίξει τα χωριά αυτά στην απαγωγή του στρατηγού τους; ». Βλ. Φέρμορ, ως άνω, σ.117,118.
Το αιμοχαρές θηρίο του χιτλερισμού έχανε διεθνώς, ξεψυχούσε και γι’ αυτό είχε γίνει πολύ επικίνδυνο. Σύμφωνα με τις υποδείξεις των Άγγλων, δεν χτυπήθηκαν τα γερμανικά στρατεύματα στην οπισθοχώρησή τους στα Χανιά, ούτε κατά την αποχώρησή τους από την Κρήτη με πλοία. Οι Άγγλοι είχαν έλθει σε συμφωνία με τους Γερμανούς, με αντάλλαγμα, αν στην άλλη Ελλάδα κυριαρχούσε το ΕΑΜ, η Κρήτη να παραδιδόταν στους Άγγλους ως νέο μέλος της Βρετανικής κοινοπολιτείας. Γι’ αυτό τους άφησαν ανενόχλητους να παραμένουν σε περιοχή γύρω από τα Χανιά έως το καλοκαίρι του 1945. Τέτοια πρόταση να ηγηθεί μιας αυτόνομης Κρήτης είχαν κάνει και στον Μ. Μπαντουβά και στον Μ. Παπαδογιάννη.
«Τα γερμανικά στρατεύματα τονίζει ο Φέρμορ « δεν επιθυμούν με τίποτα να παραδοθούν στα άτακτα κρητικά στρατεύματα, διότι γνωρίζουν πολύ καλά τι τους περιμένει» μετά τις βαρβαρότητες που είχαν διαπράξει.
4. Τα κτηνώδη, βάρβαρα και αιμοχαρή ένστικτα των ναζιστών Γερμανών και ιδίως των αξιωματικών τους, που είχαν υποστεί βαθιά πλύση εγκεφάλου από το χιτλερικό καθεστώς, οι οποίοι δεν ωχριούσαν προ ουδενός προκειμένου να επιβληθούν παγκοσμίως τα ιδεώδη του ναζισμού. Δεν είχαν ανθρώπινα συναισθήματα και ευαισθησίες γι’ αυτό οδηγήθηκαν σε τέτοιες ανίερες και απάνθρωπες πράξεις εναντίον αθώων αμάχων. Ευχαριστιόταν να σκοτώνουν, να βασανίζουν, να προκαλούν πόνο και δυστυχία για το παραμικρό. Τα έργα και τα εγκλήματα των Γερμανών στα χωριά του Αμαρίου επιβεβαιώνουν τα σκληρά λόγια του Καζαντζάκη ότι «ο άνθρωπος είναι χτήνος» σε πολλές περιπτώσεις, ή και την άποψη του φιλοσόφου Αριστοτέλη 2.500 χρόνια πριν ότι: «άνθρωπος χωρισθείς νόμου και δίκης πάντων χείριστος». Βεβαίως εξαιρέσεις Γερμανών υπήρξαν και αναφέρονται, όπως στο Αρκάδι, στα Καλάβρυτα κ. ά.
Αυτές ήταν κατά τη γνώμη μας και τις πηγιές, οι κύριες αιτίες και αφορμές του ολοκαυτώματος των χωριών του Κέντρους. Όλες έχουν στοιχεία ιστορικής αλήθειας αλλά καμία από μόνη της δεν είναι η μοναδική και αποκλειστική αιτία. Δεν ήταν η μοναδική αιτία η απαγωγή Κράιπε, ούτε η εκδικητική μανία του Στρατηγού Μύλλερ, ούτε μόνο η αντιστασιακή δράση του Αμαρίου, ούτε μόνο τα κτηνώδη ένστικτα των χιτλερικών αξιωματικών, ή η πρόκληση φόβου στο λαό για να μην τους επιτεθεί κατά την αποχώρηση και σύμπτυξή τους, αλλά όλα μαζί, σε ένα σατανικό συνδυασμό συνετέλεσαν σ’ αυτήν τη φοβερή καταστροφή.
Ίσως αν δεν είχε γίνει η απαγωγή Κράιπε ή αν δεν είχε αναλάβει πάλι διοικητής Κρήτης ο αιμοσταγής Μύλλερ, ή αν δεν υπήρχε αυτή η έντονη αντίσταση του Αμαρίου ή αν δεν είχαν γίνει όλα αυτά σ’ αυτή την ιστορική συγκυρία της αποχώρησης των Γερμανών, να μην είχε γίνει το ολοκαύτωμα. Κανένας όμως δεν μπορεί να είναι απόλυτα σίγουρος, για το ποια απ’ όλες τις αιτίες συνετέλεσε περισσότερο.
Ας είναι αιωνία η μνήμη της θυσία των ηρωικώς πεσόντων
Πηγές τα βιβλία
1.Καλογεράκη Στυλιανού, Απομνημονεύματα.
2.Λινοξυλάκη Ευγενία, Γερμανικές επιχειρήσεις στο όρος Κέντρος Ρέθυμνο 22 Αυγούστου 1944 Καταστροφή – Ανοικοδόμηση – Μνημόνευση. Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
3.Λίτινα Αντ, Μαρτυρίες από τη συμμετοχή μου στους εθνικούς αγώνες (1940-45), Λοχαγού, Δικηγόρου, τ. Βουλευτή, Προέδρου της Επαρχιακής επιτροπής Αμαρίου της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης(Ε.Ο.Κ)
4.Μος Σ., Κακό φεγγαραντάμωμα
5.Μπαντουβά Μ., Απομνημονεύματα.
6.Ντανμπάμπιν Τομ, Ένας αρχαιολόγος στον πόλεμο.
7.Τζιφάκη Χρ., Αρχείο.
8. Φέρμορ Π., Η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε
9.Χιούζ Τ., Απόρρητη αναφορά για τη δράση της S.O.E., στην Κρήτη1941-45.
10.Ψυχουντάκη Γ., Ο Κρητικός μαντατοφόρος.
