Ιούνιος, ο Θεριστής της Ελλάδας, ο Αϊγιαννίτης της Κρήτης!

Tης Ελένης Μπετεινάκη*

«Ονειρούσα τη λέγανε…

Νεράιδα του κάμπου όλου. Χρυσοκόκκινα τα μαλλιά της, αέρινο το κατάλευκο φόρεμα της , κατάλευκο και το  δέρμα της. Χείλη κατακόκκινα σαν πετροκέρασα και μάτια πιο γαλανά κι από της θάλασσας το χρώμα σαν βγει ο ήλιος και ανέβει ψηλά το καταμεσήμερο. Το χαμόγελο της φώτισε τον κόσμο ολόκληρο εκείνο το πρωινό… Ανυπομονούσε και περίμενε, όλη νύχτα δεν είχε κλείσει μάτι. Το κατάλαβε ο κυρ Ήλιος και πρωί πρωί έστειλε τις πιο λαμπερές του κόρες, τις Ηλιοχάρακτες,  να της δώσουν το μήνυμα πως έρχονται …

Κι είχε σηκωθεί στις μύτες των ποδιών της κι και με το χέρι αντήλιο κοίταζε πέρα,μακριά τον ορίζοντα! Και τότε τον είδε, το γιο της τον πρωτότοκο που ΄χε να τον ανταμώσει έντεκα ολόκληρους μήνες. Ήθελε να μείνει  με τον πατέρα του, το Καλοκαίρι κι εκείνη όσο και αν της έλλειπε δεν ήθελε να του χαλάσει το χατίρι. Μα τι έβλεπε, μαζί έρχονταν , πατέρας και γιος με βήμα  γοργό, σταθερό και κάποιες στιγμές παιγνιδιάρικο. Χύθηκε στον κάμπο, κι ήταν σαν να παραμέριζαν τα στάχυα στο πέρασμα της… Σχεδόν πετούσε και όταν αντάμωσαν, τα γέλια, οι φωνές, οι αγκαλιές γέμισαν χρώματα, αρώματα και δάκρυα χαράς, σαν πρωινή δροσιά όλον τον χρυσοκέντητο κάμπο.

-Ήρθα μάνα, ήρθαμε κι είναι η χαρά μεγάλη, κι έφερα δώρο ακριβό απ ΄τον παππού το Χρόνο. Δρεπάνι μου ΄δωσε χρυσό που όμοιο του δεν υπάρχει.

-Χίλια καλώς να ορίσετε σ΄ όλης της γης τα μέρη. Κι είναι το δώρο σπάνιο στα σημερινά τα χρόνια, μά΄ναι καλοδεχούμενο από τον Θεριστή μου!...»*

Ήρθε λοιπόν ο Ιούνιος, ο έκτος εγγονός του χρόνου, ο πρώτος γιος του καλοκαιριού, ο μήνας  της προσδοκίας για το πρώτο ψωμί, ο Θεριστής της Ελλάδας, ο Κερασινός του Πόντου,ο Φανιστής της Χίου, ο Λαμπατάρης της Κέρκυρας, ο Λαμπροφόρος της Κύπρου, ο Λιοτροπιός της Κύθνου,ο Αλιτροπιός της Λέσβου, ο Αλυθτσάτσης της Καλύμνου, ο Ρινιαστής της Πάρου, ο Ορνιαστής της  Άνδρου, ο Κερασάρης των Γρεβενών , ο  Αϊγιαννίτης της Κρήτης και ο Απορνιαστής των γεωργών.

Φέτος ίσως θα έπρεπε να προσθέσουμε κι άλλο  ένα όνομα στον Ιούνη μας μιας και μαζί του έρχονται ξανά και τα παιδιά στα σχολεία. Μπορεί ο τρόπος και οι συνθήκες να άλλαξαν λόγω  της πανδημίας του Covid-19 αλλά η χαρά, το γέλιο, οι δυνατές φωνές και τα λαμπερά ματάκια επιστρέφουν στις αίθουσες που τόσο πολύ μας έλλειψαν…

Χίλια καλώς να ορίσετε παιδιά αγαπημένα!

Χίλια καλά μας έφερες Ιούνη Ηλιοφόρετε …

Λένε πως είναι ο πιο φτωχός μήνας του χρόνου σε γιορτές και πανηγύρια. Ο αφέντης του θερισμού των πεδινών περιοχών και τα ονόματα που του έχει αποδώσει ο λαός σχετίζονται με τα φρούτα και τους καρπούς  που ωριμάζουν στις μέρες του.

Το όνομά του προέρχεται από την λατινική ονομασία της θεάς Ήρας (Juno) προστάτιδα του οίκου και του γάμου  που γιορταζόταν την πρώτη μέρα του ερχομού του και όλος ο μήνας ήταν αφιερωμένος σ΄αυτήν.

Κι αρχίζει το καλαντάρι των γιορτών με εκείνη του Νικηφόρου στις 2 του Ιουνίου, της Υπατίας στις 3 και της Μάρθας στις 4. Να ξημερώσει η 5^η του μήνα που ΄ναι αφιερωμένη στο Περιβάλλον και στη σωτηρία του μαζί με τις γιορτές του Απόλλωνα, της Σελήνης, του Πλούταρχου και της Δωροθέας.

Κι είναι  στις 6 του Ιούνη η γιορτή της Νεφέλης και του Οσίου Ιλαρίωνα …

Στις 7 του μήνα γιορτάζεται η Πεντηκοστή φέτος και την επομένη στις 8 είναι του Αγίου Πνεύματος.  Γιορτές με κινητή ημερομηνία που την καθορίζει η μέρα του Πάσχα και που  γιορτάζονται  με λαμπρότητα σε όλα σχεδόν τα μέρη της Ελλάδας. Η λαϊκή πίστη θέλει να κρατούν τρεις μέρες αυτές οι γιορτές, από το Ψυχοσάββατο που οι ψυχές του Κάτω κόσμου παίρνουν το δρόμο του γυρισμού. Έθιμο παλιό στην Κρήτη όλες οι χαροκαμένες γυναίκες, οι μάνες  να αφήνουν στην πόρτα τους ένα ποτήρι νερό να μην διψά η ψυχή στο μακρινό της ταξίδι στον κάτω κόσμο. Έθιμο που θυμίζει τα αρχαία  χρόνια, τα Ρουσάλια, την παλιά γιορτή της βυζαντινής περιόδου που θέλει τους τάφους όλους στολισμένους με λουλούδια και τις ψυχές να ακολουθούν τον ήλιο, τούτη την μέρα και την επόμενη της Πεντηκοστής  ή της Κυριακής της Γονυκλισιάς, όπως την γνωρίζουμε από το θρησκευτικό συναξάρι Πίστευαν οι άνθρωποι τις παλαιότερες εποχές,  πως  ήταν καλύτερα να μένει κάποιος ξάγρυπνος το  βράδυ  μιας και στο ταξίδι τους οι ψυχές στον κάτω κόσμο ίσως έπαιρναν μαζί τους μέσα στον ύπνο και το δικό τους πνεύμα να επισκεφτεί τον Άδη. Κανένας δεν πρέπει να ανέβει σε δέντρο τούτη την μέρα, ούτε λούζεται στη θάλασσα  γιατί η «κακή  ώρα » μπορεί να εμφανιστεί...

Άλλα έθιμα της μέρας είναι ακόμη  τα κόλλυβα, τα κεριά που ανάβουν στην εκκλησία καρφωμένα πολλές φορές στο πάτωμα για να βρουν και πάλι οι ψυχές το δρόμο του γυρισμού, να μην σκοντάφτουν αλλά και τα κεράσματα και το γονάτισμα  πάνω σε λευκά μαντήλια ή φύλλα καρυδιάς που συμβόλιζαν τον μαύρο κόσμο του Άδη μιας και το χρώμα των χεριών αν τα ακουμπήσουν και τα τρίψουν γίνεται μαύρο και δύσκολα φεύγει….

Του Αγίου Πνεύματος η μέρα είναι  αφιερωμένη στους φωτογράφους και τους ηλεκτρολόγους και συνήθως γιορταζόταν  με μεγάλα πανηγύρια πάνω σε βουνοκορφές.

Μια από τις γιορτές του Ιούνη  επίσης το πρώτο δεκαήμερο και συγκεκριμένα στις 8 του μήνα είναι του Άγιου  Θεόδωρου του Στρατηλάτη που γιορτάζεται με μεγαλοπρέπεια στην Δυτική Κρήτη και της  Αγίας Καλλιόπης ονομαστή για την  σωματική και  «ψυχική» της ομορφιά της.  Στις 12 του μήνα , άλλη μια γιορτή διαδεδομένη στην Κρήτη από τα παλαιότερα χρόνια  της ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας ακόμη είναι του Αγίου Ονούφριου. Άγιος των ασκητών με λατρεία και ναό που σώζεται ακόμα και σήμερα στην κεντρική αγορά του Ηρακλείου. Λένε πως στην ύπαιθρο όπου γιορτάζονταν τις παλαιότερες εποχές, πρόσφεραν γάλα και τυρί σε όλους τους προσκυνητές για χάρη του Αγίου.

Στις 21 Ιουνίου μπαίνει επίσημα το καλοκαίρι. Είναι το  θερινό λιοτρόπι  που συμβαίνει να έχει τη μεγαλύτερη μέρα του χρόνου, μέρα που πίστευαν πως επίσης ανοίγουν τα ουράνια. Οι «Πύλες» του Ομήρου, τα «Στόμια» του Πλάτωνα είναι τα ανοίγματα που ανεβοκατεβαίνουν στον άλλο κόσμο οι ψυχές κι όσες δεν έφυγαν την ημέρα της Πεντηκοστής προλαβαίνουν τούτη την ήμερα να κάνουν το μεγάλο τους ταξίδι. Η  21η  Ιουνίου είναι αρχή του θερινού ηλιοστάσιου και η 21η Δεκεμβρίου αρχή του χειμερινού. Η μεγαλύτερη μέρα και η μεγαλύτερη νύχτα, αντίστοιχα. Οι δύο μέρες που «κρίνεται» το φως του Ήλιου  γιορτάζονται με Φωτιά το καλοκαίρι και με «φωτάκια » μικρά τον Δεκέμβρη, εκείνα των Χριστουγέννων που φωτίζουν τη νύχτα και το δρόμο του Ήλιου και με αποκορύφωμα τις  πελώριες φωτιές ή λαμπαδηδρομίες την ημέρα των Φώτων  και αντίστοιχα το καλοκαίρι με τις φωτιές του Κλήδονα, του Αι Γιαννιού. Τις μέρες επίσης των ηλιοστασίων κυριαρχούν τα μαντέματα και η τύχη. Την Πρωτοχρονιά με το φλουρί της βασιλόπιτας ή την χαρτοπαιξία  τότε που η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει, ενώ τον Ιούνιο που αρχίζει να μικραίνει, στο χάσιμο της, τα κορίτσια αναζητούν την τύχη στα μαντέματα του κλήδονα και στα σημάδια της στάχτης της φωτιάς του Αι Γιάννη.

Στα πιο παλιά χρόνια ,στις 20 του Ιούνη  διανυκτέρευαν  όλη την νύχτα οι άνθρωποι, σε ομάδες τρώγοντας, πίνοντας και χορεύοντας και μόλις χάραζε σε πολλά μέρη της Ελλάδας  έβαζαν μια  μαγείρισσα μέσα στο καζάνι, περνούσαν ξύλα από τα χέρια του καζανιού και το σήκωναν τέσσερις  άνδρες. Κατέβαιναν όλοι μαζί με αυτήν την σύνθεση στην εξοχή. Εκεί περίμεναν να βγει ό ήλιος να δουν πως γυρνά εκείνη την μέρα , σαν τον τροχό της τύχης ή αλλιώτικα, και πάλι με χορό γύριζαν πίσω και πήγαιναν στην εκκλησιά .

Την ημέρα αυτήν δεν άρχιζαν καμία δουλειά, δεν έκοβαν ρούχα, δεν φύτευαν, δεν άρχιζαν σπορά δεν έκαναν γάμο.  Το ίδιο γινόταν την ημέρα του Αϊ Γιαννιού στις 24 Ιούνη, με αποκορύφωμα τις φωτιές που άναβαν στους δρόμους  ή μπροστά από κάθε σπίτι με καλαμιές ή παλιά κοφίνια ή τρεις φωτιές τις οποίες πηδούσαν τρεις φορές και έκαιγαν  το στεφάνι της Πρωτομαγιάς που η στάχτη της μεταχειριζόταν σε αποτρεπτικούς και μαντευτικούς σκοπούς. Μέρα του αμίλητου νερού, της τύχης και των μαντεμάτων. Την προηγούμενη  ανοίγουν  τον Κλήδονα οι κοπελιές, για να βρουν ,ποιος θα ναι ο τυχερός που θα πάρουν για άνδρα τους.

Και ενώ η «γιορτή» του θερισμού έχει αρχίσει και συνεχίζεται ένα μικρό διάλλειμα γίνεται στο τέλος του μήνα, στις 29, με την γιορτή των δυο αποστόλων Πέτρου και Παύλου, γιορτή πολύ διαδεδομένη στα νότια βουνά και  παράλια της Κρήτης και άρρηκτα δεμένη με τον ασκητισμό.

Ο Θερισμός…

Ένας αραβικός μύθος θέλει το στάρι να ήταν κάποτε το δέντρο της γνώσης και στον Παράδεισο να είναι  το πιο μεγάλο και το πιο όμορφο απ΄ όλα. Μα μετά από την «αμαρτία» του Αδάμ, μίκρυνε και τώρα πια μόλις που καταφέρνει να ανέβει λίγο πιο πάνω από την επιφάνεια της γης.  Κι ο Ιούνης είναι ο μήνας που το τιμά, που το σέβεται και δίνει την δυνατότητα στους ανθρώπους να μαζέψουν την πρώτη και βασική ύλη για την παρασκευή του πιο συνηθισμένου, απαραίτητου και αναντικατάστατου φαγητού, του ψωμιού.

Ο Θερισμός ήταν κάποτε μια μεγάλη και ξεχωριστή «γιορτή». Γεμάτη  έθιμα, παιχνίδια και γελάσματα που γίνονταν γιατί τούτη η δουλειά ήταν η πιο σκληρή κι έπρεπε ο εργάτης μα κι ο «αφέντης» να νοιώθουν τούτες τις μέρες δυνατοί και γεμάτοι ενέργεια. Έθιμα που δεν υπάρχουν πια και αξίζει ίσως να θυμηθούμε, σαν  εκείνο  το περίφημο «παιχνίδι  του λαγού» για μεγαλύτερη διάθεση για την σκληρή αυτή δουλειά, που παιζόταν από επαγγελματίες θεριστές, μεγαλοσώμους άνδρες που χωρίζονταν σε «βαρείς» με γρηγοράδα στις κινήσεις και αποδοτικότητα και σε «ελαφρείς » άνδρες μετρίου αναστήματος και ευκίνητους. Δύο θεριστές  εξυπηρετούνται από τέσσερις γυναίκες που δεματιάζουν. Στο ρόλο του λαγού , ο ελαφρύς θεριστής χρησιμοποιούσε το δρεπάνι του για δόντια και ο βαρύς στο ρόλο του κυνηγού , το δρεπάνι του για ντουφέκι. Και οι δύο έπρεπε να πατούν στον όργο τους. Ο λαγός με πολύ γρήγορες κινήσεις άνοιγε με το δρεπάνι του ένα ελικοειδή δρόμο, ενώ το σώμα του το έκρυβαν τα αθέριστα στάχυα που άφηνε κατά διαστήματα με τέχνη περισσή. Έτσι αλλού πλάταινε τον δρόμο του και αλλού απότομα τον στένευε, αλλάζοντας κατεύθυνση, προσπαθώντας να κάνει τον κυνηγό να χάσει τα ίχνη του… Ο κυνηγός με μεγάλες δρασκελιές  και ανάλογες δρεπανιές  και προσπαθώντας να μην κάνει θόρυβο, προχωρούσε, πάντοτε όμως κοιτάζοντας κλεφτά προς το μέρος του λαγού. Ο λαγός έβοσκε κόβοντας με τα γρήγορα δόντια του το σιτάρι, φτιάχνοντας μεγάλη πλατεία. Ο κυνηγός, αφού ευθυγράμμιζε τον δρόμο του, άρχιζε να προχωρεί  προς  την πλατεία του λαγού κι όταν έφθανε σε απόσταση βολής, ύψωνε το όπλο του, το έβλεπε  ο λαγός, έκανε τρομαγμένος να πηδήσει… και τα βόλια ( στάχυα ) χτυπούσαν τον λαγό, που έπεφτε κάτω. Ο κυνηγός πλησίαζε και βεβαιωνόταν. Το παιχνίδι τελείωνε, και μαζί κυνηγός και «αναστημένος» λαγός θέριζαν όσο σιτάρι είχαν ανακατέψει με τις  κινήσεις τους.

Ο Ιούνιος παραμένει στην μνήμη μας ο μήνας του θερισμού, του σταριού, του αμίλητου νερού, των μεγάλων φωτιών του Αι Γιάννη. Είναι ο μήνας που για φέτος και μετά την πανδημία που έβαλε σε αναστολή τα πάντα σε ολόκληρη τη γη ανοίγουν ξανά τα σχολεία και στο τέλος του θα ξεκινήσουν  οι καλοκαιρινές διακοπές. Ο μήνας που ωριμάζουν τα φρούτα και οι νύχτες γεμίζουν καθαρό ουρανό γεμάτο  αστέρια και  που έχουν χίλιες δυο ιστορίες να διηγηθούν και φεγγάρια που καθρεφτίζονται σε ήρεμες θάλασσες  κι ακρογιαλιές.

ΠΗΓΕΣ:

*Ελένη Μπετεινάκη, Στου χρόνου τα γυρίσματα, Διηγήματα, 2018

Μόδεστου Σαμαρά Σύμμεικτα αγροτικά έθιμα, , 1953

Στράτος Θεοδοσίου – Μάνος Δανέζης ,Η Οδύσσεια των ημερολογίων, , εκδ. Δίαυλος, 1995

Γ.Α. Μέγας, Ελληνικαί  εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1963

Μουσείο Μπενάκη, Παραδοσιακές καλλιέργειες, Αθήνα 1978

Δημ. Σ. Λουκάτος, Τα καλοκαιρινά, ,εκδ. Φιλιππότη

Νίκος Ψιλάκης ,Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, , εκδ. Καρμάνωρ

Εφημερίδα Καθημερινή

http://zhtunteanagnostes.blogspot.gr