Η μακροβιότητα της ελιάς αποτυπώνεται στον πολιτισμό

Του Λευτέρη Ζούρου*

Συναντάς έναν παλιό συμφοιτητή σου ύστερα από πολλά χρόνια.  Η συνάντηση είναι συναισθηματικά φορτισμένη, μάλιστα όταν δεν πρόκειται για οποιονδήποτε συμφοιτητή σου, αλλά για κάποιον που συνδειπνούσατε στο υπόγειο μαγειρείο της γειτονιάς με «πατάτες χωρίς ζουμί» (είχαμε τρεις επιλογές: πατάτες με κρέας, πατάτες με ζουμί – εξυπακούεται χωρίς κρέας – και πατάτες χωρίς ζουμί, η φθηνότερη επιλογή). Υπάρχουν όμως κάποιες συναντήσεις που έχουν μια ιδιαιτερότητα που τις βάζει πάνω από τις συνηθισμένες. Μια τέτοια συνάντηση ένοιωσα όταν ο Νίκος Μιχελάκης μου ζήτησε να προλογίσω τις Μνημειακές Ελιές, το προ πρόσφατο πνευματικό του δημιούργημα. 

Χαρακτήρας διεισδυτικός και ακέραιος, με ανεπτυγμένη αίσθηση για το ορθό και το ωραίο, με απόλυτη ταύτιση με τον εργάτη της γής που επιλέξαμε να υπηρετήσουμε (φοιτητές, στα τέλη της δεκαετίας του 50 αρχές του 60, της πάλαι ποτέ Ανωτάτης Γεωπονικής Σχολής Αθηνών που, υποτίθεται για αναβάθμιση,  την μετονόμασαν σε Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών), ο Νίκος αφιερώθηκε, από κάποια στιγμή και πέρα της σταδιοδρομία του, ολοκληρωτικά με την ελιά και το λάδι. Αυτό το πάθος τον ακολούθησε στην μετα-συνταξιοδοτική του σταδιοδρομία – γιατί συνταξιοδότηση για κάποιους σαν κι’ αυτόν δεν σημαίνει το τέλος της σταδιοδρομίας. 

Το βιβλίο τούτο είναι ένα μόνο προϊόν των κόπων του, όμως ένα προϊόν τελείως ξεχωριστό γιατί μας κάνει μέτοχους ενός κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε – οι πιο πολλοί στη Ελλάδα –αλλά τον γνωρίζουμε μόνο επιδερμικά: τον κόσμο της ελιάς. Πόσες φορές σταθήκαμε να αναλογιστούμε πόσο αυτό το δέντρο επηρέασε την ιστορία μας, αλλά και την προσωπική και κοινωνική μας ζωή; Πώς, όντας καθημερινό και αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας μας (στο τραπέζι του δείπνου και στο καντήλι του εικονοστασιού), επηρέασε την διάπλαση του χαρακτήρα μας; «Αν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι και ένα καράβι» λέει ο Ελύτης. Έλκοντας την καταγωγή από το ίδιο νησί με το Ελύτη (το νησί της ελιάς και της μούσας, πάλι με τα δικά του λόγια) μεγάλωσα και εγώ μέσα στον κόσμο της ελιάς.   
Το βιβλίο του Μιχελάκη με ξανάφερε πίσω σ’ αυτόν τον κόσμο, ύστερα από μια περιπλάνηση μιας ολόκληρης ζωής. Έναν κόσμο αγνό και εξιδανικευμένο, γεμάτο από μυθολογία, ζωγραφική, δημοτικό και έντεχνο τραγούδι –όλα με κύριο άξονα την ελιά. Ένα δέντρο που αποτελεί αναπόσπαστο και πολύμορφο στοιχείο της ελληνικής φύσης: πότε θαλερό και πότε παραμελημένο, πότε κατάφορτο και πότε γυμνό, πότε νεαρό και πότε γερασμένο. 
Έτυχε ποτέ να αναρωτηθείτε ποιό ζωντανό στοιχείο της φύσης θα μπορούσε να διηγηθεί, ως αυτόπτης μάρτυρας, τη νίκη του Μαραθώνα και τον θρήνο της Άλωσης; Η σεκόγια των δυτικών ακτών της Βόρειας Αμερικής μπορεί να ξεπεράσει τα 100 μέτρα σε ύψος και να ζήσει πάνω από 2.5 χιλιάδες χρόνια. Αλλά τι μπορεί να μας διηγηθεί; Η μακροβιότητα της ελιάς δεν μετριέται με τα χρόνια. Μετριέται με το ρόλο της στην πορεία του πολιτισμού, αυτού που ξεκίνησε από τα υψίπεδα της Ανατολίας και τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου για να μπολιάσει όλη την ανθρωπότητα.  
Αυτό είναι το μήνυμα του βιβλίου. Έτσι μίλησε σε μένα και έτσι θα μιλήσει σε όσους θα έχουν την τύχη να το πάρουν στα χέρια τους. Όσοι συμβαίνει να έχουν ζήσει στη Κρήτη θα βρουν στις σελίδες τους κάτι από τη γειτονιά τους. Όσοι συμβαίνει να έχουν μεγαλώσει στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της ελιάς θα βρουν κάτι το γνώριμο. Και όσοι συμβαίνει να έχουν μεγαλώσει πέρα από αυτόν τον κόσμο θα μάθουν κάτι που οφείλουν να γνωρίσουν. Το βιβλίο είναι μια φωνή που αξίζει να ακουστεί πέρα από την Κρήτη, πέρα από την Ελλάδα, πέρα από τη Μεσόγειο. 
 

*Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης 

Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών