H Αβάσταχτη Ελαφρότητα της Πολιτικής

Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη

Δεν είναι διόλου αναληθές αν πούμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες είναι οι θεμελιωτές της πολιτικής σκέψης, η μελέτη της οποίας αποδεικνύει ότι η πολιτική ήταν γι’  αυτούς μια πολύ σοβαρή υπόθεση. Για τον Πλάτωνα η πολιτική είναι η «επιστήμη των καλών και των συμφερόντων», δηλαδή των ωραίων και όσων συμφέρουν την πόλη, την κοινωνία (Όροι, 43,11), ενώ στον διάλογο «Φαίδων» ο Πλάτων ταυτίζει την πολιτική με τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη (82a, 10). Επίσης, σύμφωνα με τον σοφιστή Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, η πολιτική τέχνη είναι δώρο των θεών προς τους ανθρώπους, για να μπορέσουν να δημιουργήσουν κοινωνίες και να μην αλληλοσκοτώνονται. Ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» υποστηρίζει ότι η πολιτική είναι η τέχνη που αποβλέπει στο υπέρτατο αγαθό (Βιβλ. Α΄), το «ακρότατον πάντων των πρακτών αγαθών», δηλ. το «ευ ζην» και το «ευ πράττειν», που τελικά ταυτίζονται με την ευδαιμονία (ΗΝ 1095a, 14-20). Στο ίδιο έργο του ο μεγάλος φιλόσοφος σημειώνει με έμφαση ότι ο ασχολούμενος με την πολιτική πρέπει να είναι πεπαιδευμένος «περί παν». «Διό της πολιτικής ουκ έστιν οικείος ακροατής ο νέος‧ άπειρος γαρ (εστιν) των κατά τον βίον πράξεων» (ΗΝ 1094b, 28). 

Από τα ελάχιστα αυτά παραδείγματα αλλά και από την ίδια την πολιτική πράξη των αρχαίων Ελλήνων αποδεικνύεται ότι η πολιτική ήταν για εκείνους κάτι πολύ σημαντικό και σπουδαίο, επειδή ο σκοπός της είναι πολύ υψηλός και αφορά την ίδια τη ζωή εκάστου των πολιτών αλλά και του κράτους γενικότερα. Για τούτο απαιτείται ο πολιτικός να είναι πεπαιδευμένος και ώριμος τόσο ηλικιακά όσο και από την άποψη της πείρας, ώστε να είναι σε θέση να κυβερνήσει το πλοίο της χώρας του, χωρίς τον κίνδυνο να το ρίξει σε ξέρες και σε υφάλους, που συχνά εμφανίζονται κατά τη διακυβέρνησή της. Μάλιστα ο Πλάτων αφιέρωσε το σπουδαιότερο έργο του, την «Πολιτεία», στον τρόπο διαπαιδαγώγησης των κυβερνητών του κράτους, ώστε να δημιουργηθεί το τέλειο πολίτευμα και το τέλειο κράτος. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι το πλατωνικό οικοδόμημα ήταν και το καλύτερο ή αποδεκτό, αφού εξάλλου δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Εκείνο που θέλω να πω είναι πως οι Έλληνες έβλεπαν την πολιτική με τη δέουσα σοβαρότητα και γι’  αυτό όσοι κινήθηκαν με γνώμονα την απλώς την νομή της εξουσίας και το προσωπικό συμφέρον, όπως ήταν οι δημαγωγοί στην Αθήνα, δεν ξέφυγαν τη διακωμώδηση και την γελοιοποίηση από τον κορυφαίο κωμωδιογράφο, τον Αριστοφάνη (βλέπε την κωμωδία του «Ιππείς», όπου διακωμωδεί τον δημαγωγό Κλέωνα). 

Γιατί, όμως, αναφέρθηκα κάπως εκτενώς στην έννοια της πολιτικής και στον τρόπο που την αντιμετώπιζαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι; Γιατί, ενώ αυτή είναι η ελληνική παράδοση της πολιτικής, σήμερα η σοβαρότητα τείνει να εκλείψει από τους κόλπους της. Άλλα κριτήρια φαίνεται να καθορίζουν πλέον, σχεδόν απόλυτα, την εκλογή των κυβερνητών και με διαφορετικό τρόπο εκθέτουν ή, καλύτερα, «πλασάρουν» τον εαυτό τους οι μέλλοντες να κυβερνήσουν. Βέβαια, αυτό δεν είναι ένα φαινόμενο μόνο σημερινό ούτε αφορά μόνο στη χώρα μας. Ήδη στην αρχαία Αθήνα έχουμε το παράδειγμα του Αλκιβιάδη, που εκμεταλλεύτηκε την ομορφιά, τη φήμη  και τον πλούτο του, για να ανελιχθεί πολιτικά (το αποτέλεσμα είναι γνωστό από την ιστορία). Αλλά και στα νεότερα χρόνια η εξωτερική εμφάνιση, τα μεγάλα λόγια, οι υποσχέσεις και ο «μύθος» που ακολουθεί κάποια πρόσωπα έπαιξαν καίριο ρόλο στην εκλογή τους στα ανώτατα πολιτικά αξιώματα. Ωστόσο, στις μέρες μας το πράγμα τείνει να ξεφύγει εντελώς. Και ο λόγος είναι η χρήση του διαδικτύου, της τηλεόρασης και των λεγόμενων μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Εκεί παίζεται το παιχνίδι, παιχνίδι εντυπώσεων δηλαδή. Σημασία πλέον δεν έχουν οι πολιτικές θέσεις και απόψεις ή το πρόγραμμα και οι ιδέες αλλά η εξωτερική εμφάνιση, η συνθηματολογία, το χτίσιμο μιας εικόνας επιφανειακής, χωρίς περιεχόμενο, ενός ωραίου κενού (τώρα, πόσο ωραίο μπορεί να είναι το κενό, αυτό ας το αφήσουμε). Ακούσαμε π.χ. από τον νέο αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης ότι αυτός είναι πιο νέος, πιο όμορφος και καλύτερος γνώστης της αγγλικής από τον νυν πρωθυπουργό, άρα αυτόν πρέπει να εκλέξουμε στις εκλογές που θα γίνουν ύστερα από τέσσερα χρόνια. Αν αυτό δεν είναι ναρκισσισμός και αβάσταχτη ελαφρότητα, τότε τι είναι; Εγώ όμως ξέρω την αληθινή σοφία του Σοφοκλή, αυτού του κορυφαίου τραγικού ποιητή, που λέει στην «Αντιγόνη» του ότι όποιος νομίζει ότι μόνο αυτός σκέφτεται σωστά ή ομιλεί σωστά ή έχει ψυχικό κόσμο που κανείς άλλος δεν έχει, τέτοιοι άνθρωποι, όταν εξεταστούν κατά βάθος αποκαλύπτονται κενοί, άδειοι (στ. 707-709).

Τι είναι, λοιπόν, εκείνο που βαραίνει στην πολιτική; Είναι οι ιδέες, είναι τα προγράμματα, είναι οι στοχεύσεις, είναι τα επιχειρήματα, είναι η επιλογή των μέσων για την επίτευξη των στόχων. Κι όλα αυτά πρέπει να αποβλέπουν στον κεντρικό σκοπό, που είναι η προκοπή, η ασφάλεια και η ευδαιμονία των πολιτών και η πρόοδος (οικονομική, πολιτιστική, κοινωνική) της χώρας. Όταν αυτά αντικαθίστανται από εύκολα συνθήματα, όταν όλα υπακούνε στο πολιτικό μάρκετινγκ, όταν όλα κινούνται με βάση μια εικονική πραγματικότητα, δηλαδή μακριά από την αλήθεια και την όντως πραγματικότητα, τότε   η πολιτική γίνεται αβάσταχτα ελαφρά, τόσο ελαφρά, που είναι αδύνατο να τη σηκώσεις. Οξύμωρο το σχήμα. Αλλά πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι, όσο ζούμε με την ελαφρότητα των ψευδαισθήσεων, μπορεί να είμαστε βυθισμένοι σε μια ψεύτικη ευτυχία, ελαφροί σαν τα πούπουλα, όταν όμως  συνειδητοποιήσουμε ότι ζούμε με ψευδαισθήσεις, τότε η αλήθεια πέφτει πάνω μας βαριά σαν σίδερο και μας προσγειώνει στην σκληρή πραγματικότητα. Η πολιτική, όπως ασκείται σήμερα από πολλούς πολιτικούς και κυρίως όπως την εγκαινίασε με τον πιο κραυγαλέο τρόπο ο νέος πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, είναι μια πολιτική ψευδαισθήσεων, γιατί της λείπει η αλήθεια, της λείπει ο πολιτικός λόγος, της λείπει το πολιτικό επιχείρημα, της λείπουν οι ιδέες. Ο εν λόγω λάτρης του ιδίου φύλου πρόεδρος έζησε και γεύτηκε την αφάνταστα γλυκιά ελαφρότητα της ζωής στο σύμπαν του αμερικάνικου ονείρου, που τώρα (όπως υπόσχεται) επιθυμεί να το μεταγγίσει και στη χώρα που γέννησε την πολιτική σκέψη, αγνοώντας ή παραθεωρώντας το βάρος της πολιτικής ουσίας. 

Αντέχεται άραγε αυτή η ελαφρότητα; Θα την αντέξει για πολύ ο ελληνικός λαός, ένας λαός πολιτικοποιημένος όσο λίγοι λαοί στον κόσμο; Θα την απορρίψει σύντομα ή μήπως θα την αποδεχτεί αστόχαστα και θα χαθεί μέσα στην ελαφρότητα της πιο οφθαλμοφανούς ψευδαίσθησης που του πλασάρουν «χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ» (Καβάφης); Απάντηση δεν έχω, γιατί πολλά συμβαίνουν στο σκοτεινό κενό, εκεί που καθορίζονται οι τύχες των λαών από τους ισχυρούς της γης.  Ο νέος πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, που εμφανίστηκε αιφνιδιαστικά από τις ΗΠΑ, πλασάρει τον τρόπο της «μη σκέψης», που υπόσχεται όμως ότι και στην Ελλάδα θα ζήσουμε με την ελαφρότητα του αμερικάνικου ονείρου, ενός ονείρου που δεν θέλει την πολιτική σκέψη, τον πολιτικό στοχασμό, αλλά υπακούει στην γοητεία της εικόνας, που τεχνηέντως σμιλεύεται στα γυμναστήρια και μπογιαντίζεται στα τηλεοπτικά στούντιο. Κάτι μου θυμίζει από Τραμπ όλο αυτό, τον άνθρωπο που τη δύναμή του την βασίζει στο χρήμα και στην εικόνα του ωραίου, του έξυπνου και του δυνατού. Αυτά τα χαρακτηριστικά συνοδεύουν και τον πρόεδρο της αντιπολίτευσης, που κάνουν την πολιτική του παρουσία τόσο ελαφρά που γίνεται αβάσταχτη. Επιπλέον, όλη αυτή η ελαφρότητα της πολιτικής ολίγον απέχει από την κωμωδία, διότι το ελαφρό και το κωμικό είναι πολύ κοντά. Όμως το κωμικό αφορά τελικά τον πολιτικό άνδρα που προκρίνει την πολιτική κουφότητα. Γιατί, αντίθετα, η συνειδητοποίηση  της πολιτικής ελαφρότητας από τον λαό και η έξοδος από την ψευδαίσθηση της εικόνας βιώνεται από τον ίδιο μόνον ως τραγωδία.  

 Μένει τώρα το ερώτημα: Αν ο εν λόγω πρόεδρος δεν ήταν ευειδής και κομψευόμενος αλλά άσχημος και κακοντυμένος, θα τον ψήφιζαν για αρχηγό οι οπαδοί του κόμματός του; Το ερώτημα μένει μετέωρο, γιατί είναι τόσο ελαφρύ, που γίνεται  αβάσταχτο.