ΑΠΟΨΕΙΣ
Φλόριντα της Ευρώπης, Καλιφόρνια της Ευρώπης ή απλά Κρήτη;
Η σύγκριση δεν έχει νόημα γιατί κάθε τόπος είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος και στα πλεονεκτήματα και στα μειονεκτήματα του, και στις ομορφιές και στις ασχήμιες του.
Της Ελένης Καπετανάκη-Μπριασούλη*
«Η Κρήτη μπορεί να γίνει η Φλόριντα της Ευρώπης». Ειπώθηκε και γράφτηκε πρόσφατα αυτή η άποψη για την Κρήτη αλλά δεν είναι η πρώτη φορά. Το 2005 την εξέφρασε ο τότε περιφερειάρχης Κρήτης γιατί ήδη κυκλοφορούσε πριν πολλά χρόνια. Αφορούσε, όμως, κυρίως την Ελλάδα όπως δείχνει η μικρή σταχυολόγηση δημοσιευμάτων παρακάτω.
Αρχίζοντας από τα πιο πρόσφατα, η οικονομική εφημερίδα Handelsblatt αναφέρθηκε στην Ελλάδα ως «Φλόριντα της Ευρώπης» με αφορμή δηλώσεις του πρωθυπουργού ότι επιθυμεί να προσελκύσει συνταξιούχους για μετεγκατάσταση από τον κρύο Βορρά στον ηλιόλουστο Νότο. Σημειώνει βέβαια με νόημα ότι ίσως οι αγνοί λάτρεις της Ελλάδας να ανατριχιάζουν με αυτό το όραμα (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 12/1/2022).
Το 2020, σε ρεπορτάζ της Liberal, σημειώνεται “ακούστηκε κάτι σαν σύνθημα και σαν προτροπή. “Να γίνει η Ελλάδα, η Φλόριντα της Ευρώπης”, με σκοπό η συμμετοχή των τουριστικών υπηρεσιών να πλησιάσει το 40% του ΑΕΠ”. (Liberal, 15/6/2020).
Το 2019, η Guardian έγραφε: «Η Ελλάδα βλέπει το μέλλον της, ως Φλόριντα της Ευρώπης» (Money-Tourism 2/7/2019).
Το 2015 σε συνάντηση κορυφής των Προέδρων της BUSINESSEUROPE (Ρίγα Λεττονίας), οι Έλληνες εκπρόσωποι του ΣΕΒ ζήτησαν από το Eurogroup να στηρίξει έμπρακτα το κοινό ευρωπαϊκό μέλλον της χώρας με ενίσχυση των επενδύσεων μια που έχει όλες εκείνες τις προϋποθέσεις για να γίνει «η Φλώριδα και η Καλιφόρνια μαζί της ευρωπαϊκής Ηπείρου», αξιοποιώντας το πλούσιο ανθρώπινο δυναμικό της και την προικισμένη γεωγραφική της θέση (Energy Press, 27/4/2015). Οι επενδύσεις αφορούσαν περισσότερο τον τομέα της ενέργειας… που δεν είναι πάντα συμβατές με τις τουριστικές επενδύσεις.
Το 2014, σε συνέδριο του Economist, ο πρόεδρος της Calamos Investments δήλωνε ότι η Ελλάδα έπρεπε να είναι η Φλόριντα της Ευρώπης (Capital 9/7/2014). Την ίδια χρονιά το Fortune Greece (2/4/2014) αναρωτιέται αν «Μπορεί η Ελλάδα να γίνει η Φλόριντα της Ευρώπης» εν μέσω αύξησης της διεθνούς μετανάστευσης συνταξιούχων (international retirement migration) στον Ευρωπαϊκό Νότο. Η Ισπανία, η Πορτογαλία (αλλά και η Ιταλία), ελκυστικές όπως η Ελλάδα λόγω κλίματος και χαμηλότερου κόστους κατοικίας και ζωής σε σχέση με τον Ευρωπαϊκό Βορρά, είχαν οργανωθεί και πρωτοστατούσαν στον τομέα αυτό από μερικές δεκαετίες πριν. Και φυσικά θεωρούνταν κι αυτές «Φλόριντες της Ευρώπης».
Όμως, πολύ πιο πριν γίνει η Ελλάδα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και συγκεκριμένα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το μέλλον της να γίνει Φλόριντα (ή/και Καλιφόρνια) είχε προκριθεί. Στην αξιόλογη κριτική ιστορική αναδρομή της εξέλιξης του Ελληνικού τουρισμού την περίοδο 1950-1974, ο Μ. Νικολακάκης (2017, σελ. 50) γράφει: «Η Απελευθέρωση και όλη η ταραγμένη περίοδος του Εμφύλιου θα υπάρξει καθοριστική για το μέλλον του τουρισμού στη χώρα.. από το 1947, οι Αμερικάνοι υποκαθιστούν τη Μ. Βρετανία ως στήριγμα της χώρας… Η εμπλοκή των τελευταίων (ΗΠΑ) στο ελληνικό ζήτημα ήταν εγγεγραμμένη στο γενικότερο πνεύμα του Σχεδίου Μάρσαλ και δεν είχε αποκλειστικά γεωστρατηγικές αλλά κυρίαρχα οικονομικές μέριμνες…» Τον Νοέμβριο 1948 η Ελληνική κυβέρνηση καταθέτει στις κεντρικές υπηρεσίες του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) το Τετραετές Προσωρινό Μακροπρόθεσμο Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως της Ελλάδας, ένα πλήρες σχέδιο εκβιομηχάνισης της χώρας που λάμβανε υπόψη όλα τα φυσικά και μεταλλευτικά αποθέματα της. Το πρόγραμμα απορρίπτεται από τις ΗΠΑ οι οποίες, μέσω των εκπροσώπων τους, προτρέπουν τις ελληνικές αρχές να εγκαταλείψουν το σχέδιο εκβιομηχάνισης και να στραφούν προς τομείς στους οποίους η χώρα είχε συγκριτικά πλεονεκτήματα: τη γεωργία και τον τουρισμό. «Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο πρεσβευτής των ΗΠΑ, P. Hoffman, δήλωνε ότι η Ελλάδα είναι εν δυνάμει η «Καλιφόρνια της Ευρώπης», ενώ ο W.C. Foster, επικεφαλής του ΟΟΣΑ, σημείωνε τη σημασία της ανάπτυξης του τουρισμού για τις ΗΠΑ. Τέλος, στην Έκθεση Porter, μέχρι και σήμερα, τεκμήριο του τρόπου με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι αμερικάνικες υπηρεσίες την Ελλάδα στην πρώτη φάση της παρέμβασης τους, … ο τουρισμός αντιμετωπιζόταν ως το προσφορότερο μέσο ισοσκελισμού του δημόσιου ελλείμματος και υπονοούνταν ο ρόλος που θα έπρεπε να διαδραματίσει το Δημόσιο σε αυτή την προσπάθεια» (Νικολακάκης 2017, σελ. 52-53).
Δεν είναι, λοιπόν, τωρινή η έκφραση «Φλόριντα της Ευρώπης» που χρησιμοποιείται κυρίως σε τουριστικούς επιχειρηματικούς και οικονομικούς κύκλους για να δηλωθεί η Φλόριντα ως επιθυμητό αναπτυξιακό πρότυπο είτε για την Ελλάδα είτε για την Κρήτη. Χρειάζεται, όμως, προσοχή γιατί περιέχει δύο παγίδες. Η πρώτη είναι ότι δίνεται έμφαση στα τουριστικά μεγέθη της Φλόριντα, ενός από τους μεγαλύτερους παγκόσμιους τουριστικούς προορισμούς και τέταρτης σε σειρά οικονομίας των ΗΠΑ που δέχεται πάνω από 126 εκατομμύρια τουρίστες συν 12,5 εκατομμύρια επισκέπτες από κρουαζιέρες το χρόνο και απασχολεί πάνω από 1,4 εκατομμύρια εργαζόμενους στον ευρύτερο τουριστικό κλάδο. Συγκριτικά, η Ελλάδα το 2019 είχε δεχτεί 31 εκατομμύρια τουρίστες και απασχόλησε περίπου 1 εκατομμύριο εργαζόμενους συνολικά (Liberal 15/6/2020).
Αφήνεται, έτσι, να εννοηθεί ότι η Φλόριντα έχει μόνο θετικά χαρακτηριστικά και αποσιωπώνται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει όπως όλες οι αναπτυγμένες οικονομίες και όλοι οι ώριμοι τουριστικοί προορισμοί: υπερπληθυσμός, υπερδόμηση, κερδοσκοπία γης, υποβάθμιση και καταστροφή περιβάλλοντος και φυσικών πόρων, έλλειψη αυθεντικότητας, φτώχεια, παραβατικότητα, εγκληματικότητα. Το 2021, 13.1% των κατοίκων της πολιτείας ζούσαν κάτω από το επίπεδο φτώχειας. Το 2019, 56% των παιδιών στη Φλόριντα βρισκόταν κάτω από το όριο ενός αποδεκτού επιπέδου διαβίωσης (Tampa Bay Times, 19/4/2022). Μια ογκώδης επιστημονική και εκλαϊκευμένη βιβλιογραφία καλύπτει και τεκμηριώνει αυτά τα θέματα.
Αποσιωπάται επίσης το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της τουριστικής ανάπτυξης της Φλόριντα στηρίζεται σε εκβιομηχανισμένα ‘προϊόντα’, θεματικά και ψυχαγωγικά πάρκα όπως το Universal Orlando Resort, το SeaWorld Orlando, οι Busch Gardens Tampa και, φυσικά, το Walt Disney World.
Η δεύτερη παγίδα είναι ότι αποσιωπάται το γεγονός ότι ο τουρισμός είναι ένας μικρός κλάδος της οικονομίας της Φλόριντα. Όπως αναφέρει o οικονομικός αναλυτής Κ. Χαροκόπος (Liberal 15/6/2020), ο τουρισμός συμβάλλει μόνο κατά 7.8% στο ΑΕΠ της Φλόριντα. Η γεωργία συμβάλλει το 12% και απασχολεί 1,4 εκατομμύρια εργαζόμενους. Και καταλήγει «Επομένως την επόμενη φορά που κάποιος υπέρμαχος του τουρισμού, αναφερθεί στο όραμα να γίνει η Ελλάδα, η Φλόριντα της Ευρώπης, θα πρέπει ομόφωνα να απαντήσουμε “ναι”, διότι το μοντέλο της Φλόριντα, είναι ένα μοντέλο που θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει πρότυπο για την χώρα μας. Ένα μοντέλο με καινοτομία, με παραγωγή, με παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών, με έρευνα και τεχνολογία.»
Η μεγαλύτερη παγίδα, όμως, είναι η σύγκριση αυτή καθαυτή ιδιαίτερα όταν εστιάζει σε επιφανειακές ομοιότητες (π.χ. κλίμα) και αποσπά την προσοχή από συντριπτικές διαφορές. Η σύγκριση δεν έχει νόημα γιατί κάθε τόπος είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος και στα πλεονεκτήματα και στα μειονεκτήματα του, και στις ομορφιές και στις ασχήμιες του.
Παρόλο που είναι περιττό να αναφερθούν, ακολουθεί μια μικρή σύνοψη των χιλιο-ειπωμένων λόγων που κάνουν την Κρήτη διαφορετική από άλλους τόπους.
Η Κρήτη είναι μια ήπειρος σ’ ένα νησί (Τσαντίλης 2014), μ’ ένα ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον, ένα μοναδικό απαράμιλλο τοπίο, παρόλη την κακοποίηση και οδυνηρή αλλοίωση του (μπετόν, φοίνικες και γκαζόν), ιδιαίτερα στα βόρεια παράλια της.
Η ιστορία της Κρήτης έχει ρίζες στα βάθη των χιλιετιών που φτάνουν ως τη σύγχρονη εποχή. Ο προβεβλημένος Μινωϊκός πολιτισμός είναι μόνο ένας από τους πολλούς άλλους πολιτισμούς που άνθησαν στο νησί.
Οι παραδόσεις της – διατροφή, υφαντική, τέχνες, γράμματα, φιλοξενία – την έχουν κάνει γνωστή σε όλο τον πλανήτη άσχετα με τις όποιες αλλοιώσεις έχουν υποστεί και υφίστανται κάτω από την φρενίτιδα της παγκοσμιοποίησης. Θεοτοκόπουλος, Καζαντζάκης, Βενιζέλος και τόσα άλλα πνευματικά τέκνα της μένουν αθάνατα στους αιώνες.
Η οικονομία της, παρά τις τάσεις μονοκαλλιέργειας (τουρισμός και ελαιοκαλλιέργεια) που εντάθηκαν μετά το 1980, παραμένει ικανά διαφοροποιημένη και σθεναρή με διεθνή προβολή και κύρος. Τα δε πανεπιστήμια της παράγουν γνώση και τεχνολογία διεθνών προδιαγραφών και ακτινοβολίας σε όλους τους τομείς της επιστήμης.
Είναι αλήθεια ότι στους τωρινούς καιρούς των μεγάλων και ταχύτατων αλλαγών, των ισχυρών ανταγωνισμών και της βίαιης παγκοσμιοποίησης οικονομιών και κοινωνιών, οι προκλήσεις είναι μεγάλες και οι αντοχές της μικρής ηπείρου δοκιμάζονται. Τα κρίσιμα ερωτήματα είναι: θα επιλέξουν οι τωρινοί διαχειριστές της να διατηρήσουν τη μοναδικότητα της; Θα τολμήσουν να διαχειριστούν τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους της με φρόνηση και μέτρο και θα παλέψουν να διορθώσουν και να μην επαναλάβουν τα λάθη της άμετρης ανάπτυξης; Θα πασχίσουν να αποκαταστήσουν τη λαβωμένη αυθεντικότητα της και να περιφρουρήσουν την απειλούμενη αξιοπρέπεια της;
Οι απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα οφείλουν να είναι καταφατικές γιατί οι ‘αγνοί λάτρεις’ της Κρήτης, όσοι ζουν, επισκέπτονται ή επιλέγουν να ζήσουν σ’ αυτό τον τόπο, δεν το κάνουν ούτε γιατί είναι Φλόριντα της Ευρώπης, ούτε γιατί είναι Καλιφόρνια της Ευρώπης αλλά γιατί είναι η Κρήτη, τόσο απλά.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Handelsblatt: «Φλόριντα» της Ευρώπης η Ελλάδα. 12/1/2022 https://www.kathimerini.gr/economy/local/561666154/handelsblatt-florinta-tis-eyropis-i-ellada/
Νικολακάκης, Μ. (2017) «Μοντέρνα Κίρκη». Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα.
Τσαντίλης, Δ. (2014) Κρήτη: Μια ήπειρος σ’ ένα νησί. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο.
CAPITAL Η Ελλάδα έπρεπε να είναι η Φλόριντα της Ευρώπης. 9/7/2014.
ENERGY PRESS Φέσσας: Η Ελλάδα μπορεί να γίνει η Φλώριδα και Καλιφόρνια της Ευρώπης. 27/4/2015. https://energypress.gr/news/fessas-i-ellada-mporei-na-ginei-i-florida-kai-kalifornia-tis-eyropis
FORTUNE GREECE Μπορεί η Ελλάδα να γίνει η Φλόριντα της Ευρώπης; 2/4/2014.
LIBERAL Μπορεί η Ελλάδα, να γίνει η Φλόριντα της Ευρώπης; 15/6/2020 https://www.liberal.gr/apopsi/mporei-i-ellada-na-ginei-i-florinta-tis-eyropis
MONEY-TOURISM Guardian: Η Ελλάδα βλέπει το μέλλον της, ως Φλόριντα της Ευρώπης. 2/7/2019.
https://money-tourism.gr/guardian-ellada-vlepei-to-mellon-tis-os-florinta-tis-eyropis/
TAMPA BAY TIMES REPORT: Childhood poverty in Florida far worse than federal data shows. 19/4/2022.
*Ομ. Καθηγήτρια Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
