Άγιος Μηνάς: Ο Καπετάνιος του Μεγάλου Κάστρου και οι «Καπετάνιοι» της Κρήτης

Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη

Ο μεγάλος ναός του πολιούχου του Ηρακλείου αγίου Μηνά θα έχει την τιμητική του τούτες τις μέρες που η πόλη μας εορτάζει τον άγιό της, τον μεγαλομάρτυρα και θαυματουργό Μηνά τον ένδοξο. Είναι ο καβαλάρης άγιος, ο προστάτης του Μεγάλου Κάστρου, όπως τον έχει περιγράψει η πέννα του Καζαντζάκη στον «Καπετάν Μιχάλη» και στην «Αναφορά στον Γκρέκο». Γιατί, στη ζωή του ο άγιος, ως στρατιώτης του ρωμαϊκού στρατού,  υπήρξε πράγματι ένας γενναίος άντρας, ένας πολεμιστής, όπως εικονίζεται καβάλα στο ψαρί του άλογο, ντυμένος τη στρατιωτική του στολή και ζωσμένος το σπαθί. Στη συνείδηση, ωστόσο, των Καστρινών ο άγιος Μηνάς είναι ο καπετάνιος του Μεγάλου Κάστρου, εκείνος που σε εποχές δύσκολες για τους χριστιανούς της πόλης ήταν η καταφυγή, η απαντοχή και η ελπίδα τους. Το γεγονός της σωτηρίας των χριστιανών από τη σφαγή που ετοίμαζαν οι   Τούρκοι το Πάσχα του 1826, το οποίο αποδόθηκε στον Άγιο Μηνά, αποτελεί την απόδειξη της σχέσης του αγίου  με την πόλη του. Πράγματι, στις 18 Απριλίου του 1826, νύχτα του Πάσχα κι ενώ τελούνταν η Θεία Λειτουργία, ο τουρκικός όχλος περικύκλωσε τον παλαιό ναό του αγίου Μηνά, σκοπεύοντας να κατασφάξει τους χριστιανούς, όπως το είχε πράξει στις 23 Ιουνίου 1821, κατά τον «μεγάλο αρμπεντέ», όπως έχει μείνει στην ιστορία η μεγάλη εκείνη σφαγή των χριστιανών της πόλης του Ηρακλείου. Μόλις όμως ο μανιασμένος όχλος πλησίασε τη θύρα του ναού, έτοιμος να ορμήσει μέσα για ν’  αρχίσει τη σφαγή, παρουσιάστηκε ένας παράδοξος καβαλάρης, ένας λευκογένειος, ηλικιωμένος αξιωματικός, που έτρεχε γύρω από τον ναό με γυμνό το ξίφος, ορμώντας εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι στη θέα του διασκορπίστηκαν και δεν έπραξαν το ανοσιούργημά τους. Ουδείς, ούτε χριστιανός ούτε Τούρκος, γνώριζε εκείνον τον καβαλάρη, οπότε συνειδητοποίησαν ότι επρόκειτο για θαυματουργική επέμβαση του αγίου Μηνά, ένα θαύμα που γνωστοποίησαν και διέδωσαν οι ίδιοι οι Τούρκοι.

Καπετάνιος, λοιπόν, ο άγιος Μηνάς. Καπετάνιος, όμως, που μπορεί να ήταν ζωσμένος το σπαθί, αλλά στο χέρι του κρατούσε, αντί για κοντάρι, ένα σταυρό. Ο συμβολισμός είναι σαφής. Καπετάνιος δεν είναι αυτός που φέρει όπλα και καβαλικεύει περήφανα πάνω σε δυνατά άλογα. Ο καπετάνιος φέρει και σταυρό, σύμβολο θυσίας και αυτοθυσίας. Ο καπετάνιος δεν σκοτώνει, δεν εξουθενώνει, δεν δείχνει ασέβεια στον άλλο άνθρωπο. Ο καπετάνιος μένει σταθερός στις αξίες της ζωής, είναι έτοιμος να θυσιαστεί γι’  αυτές, να αναλάβει τις ευθύνες του, να ομολογήσει με θάρρος αυτό που είναι και αυτό που πιστεύει. Δεν ορρωδεί, δεν φοβάται, υπερασπίζεται μέχρι αυτοθυσίας το δίκαιο, έχει λεβεντιά πνευματική, κρατεί το κεφάλι ψηλά μπροστά στις αντιξοότητες και στις δυσκολίες. Ένας τέτοιος καπετάνιος είναι ο άγιος Μηνάς. Περήφανος πάνω στο άλογό του εικονίζεται. Αλλά, όπως γράφει ο Καζαντζάκης, «ευτύς ως έπεφτε ἡ νύχτα(…) έβγαινε περιπολία. Σφαλνούσε τίς πόρτες, όσες είχαν ξεχάσει οι χριστιανοί ανοιχτές, σφύριζε στους νυχτοπαρωρίτες να γυρίσουν πιά στα σπίτια τους…»· «αν κανείς χριστιανός είναι άρρωστος κι είναι φωτισμένο το παραθύρι του, στέκεται και παρακαλάει το Θεό να τον γιάνει.». Είναι αληθινός καπετάνιος όποιος νοιάζεται για τον συνάνθρωπο κι όχι όποιος ενδιαφέρεται μόνο για το τομάρι του. Αληθινή «καπετανιά» (για να χρησιμοποιήσω ένα νεολογισμό του αρχιεπισκόπου μας) είναι να μοιάσει κανείς του αγίου Μηνά, έτσι όπως τον περιγράφει ο Καζαντζάκης κι όπως τον ξέρουμε από το συναξάρι του. Δεν είναι καπετάνιος όποιος κάνει επίδειξη του όπλου του, του αυτοκινήτου του ή του τσαμπουκά του.

Στην Κρήτη η επίδειξη της «καπετανιάς» είναι πολύ συχνή. Ποιας «καπετανιάς» όμως; Όχι αυτής του αγίου Μηνά με τον σταυρό. Της άλλης, αυτής που πολλές φορές αμαυρώνει τη φήμη του νησιού. Δεν πρόκειται για καπετάνιους σαν κι αυτούς που εμφανίστηκαν σε δύσκολες ιστορικές εποχές, όπως ήταν ο Δασκαλογιάννης ή ο καπετάν Μιχάλης Κόρακας ή ο καπετάν Φραγκιός Μαστραχάς ή ο καπετάν Χατζημιχάλης Γιάνναρης και τόσοι άλλοι. Οι καπετάνιοι αυτοί δόθηκαν με όλη τη δύναμη της ψυχής τους σ’  ένα ιδανικό: την απελευθέρωση της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα. Πολλοί έχυσαν το αίμα τους για το ιδανικό αυτό, έδωσαν δηλαδή την ίδια τη ζωή τους για το κοινό καλό. Με λίγα λόγια, σήκωσαν κι αυτοί με θάρρος το βαρύ σταυρό της ευθύνης και στάθηκαν ατρόμητοι μπροστά στον τύραννο. 

Σήμερα η Κρήτη έχει γεμίσει τζάμπα καπετάνιους και  «καπετανιά» ανέξοδη. Φτάνει να έχεις ένα πιστόλι ή ένα καλάσνικωφ, ένα θηριώδες αυτοκίνητο «τέσσερα επί τέσσερα», μια καδένα στο λαιμό, να φορείς ένα μαύρο πουκάμισο, να είσαι θρασύς, να επιδεικνύεις το όπλο σου, να πουλάς μαγκιά και «τσαμπουκά» και να μη σέβεσαι τους κανόνες της κοινής ζωής κι έχεις εξασφαλίσει τον τίτλο του καπετάνιου. Το ερώτημα είναι: ποια σχέση έχει αυτή η «καπετανιά» με τον αληθινό καπετάνιο; Κι ο άγιος Μηνάς εικονίζεται να καβαλικεύει ένα όμορφο άλογο, όπως ο σύγχρονος «καπετάνιος» επιβαίνει σε ακριβό μοντέλο αυτοκινήτου‧ και ο άγιος Μηνάς φέρει όπλο, όπως το φέρει κι ο σημερινός «καπετάνιος». Μα αυτό είναι το φαίνεσθαι. Γιατί από τον σύγχρονο λεγόμενο καπετάνιο λείπει ο σταυρός με όλα όσα συμβολίζει. Αυτό είναι το πιο ουσιώδες, γιατί χωρίς σταυρό, δηλαδή χωρίς τη σχέση με την έννοια του σεβασμού και της θυσίας υπέρ του άλλου, ο «καπετάνιος» γίνεται ασύδοτος, χωρίς όρια, χωρίς τη συνείδηση του μέλους μιας κοινότητας. Υπάρχει μόνο για τον εαυτό του και για τους όμοιούς του. Λειτουργεί  εκτός των ορίων και των κανόνων της κοινότητας, αυτών που εξασφαλίζουν την ομαλότητα της κοινωνικής ζωής. Είναι ένας επιδειξίας, που θέλει να επιβληθεί δια της βίας επί των άλλων, να επιδεικνύει τη δύναμή του σε όσους αμφισβητούν τη συμπεριφορά του, να προβάλλεται με τρόπους που δεν συνάδουν με το επίπεδο ενός πολιτισμένου ανθρώπινου όντος. Όσον αφορά το σπαθί του αγίου και το όπλο των σύγχρονων «καπετάνιων», πρέπει να παρατηρήσουμε πως ο άγιος ήταν στρατιωτικός και το σπαθί ήταν μέρος του οπλισμού του. Σήμερα τα όπλα τι χρειάζονται σε έναν απλό πολίτη; 

Ο Καζαντζάκης μάς έδωσε ένα πρότυπο Κρητικού καπετάνιου στο έργο του «Καπετάν Μιχάλης». Μας το έδωσε με μεγάλη δόση υπερβολής, σε μια προσπάθεια να προβάλει την Κρήτη και τους ανθρώπους της, να δείξει «καθ’  υπερβολήν» την κρητική ψυχή. Είναι ο άντρας που μάχεται για την Κρήτη, που δίνεται σ’  ένα σκοπό και πεθαίνει γι’  αυτόν. Από την άλλη, όμως, ο Καπετάν Μιχάλης του Καζαντζάκη έχει άγρια και ζωώδη στοιχεία στον χαρακτήρα του, αποτέλεσμα μιας εποχής που τα ήθη ήταν άγρια, λόγω των πολέμων και της προσπάθειας απελευθέρωσης του νησιού μας. Την ίδια στιγμή, ο ίδιος συγγραφέας περιγράφει γλαφυρά τον καπετάνιο του Μεγάλου Κάστρου άγιο Μηνά, όπου βλέπουμε μια άλλη μορφή, με όντως ανθρώπινα και μόνο χαρακτηριστικά, μια μορφή που θα λέγαμε πως είναι το πρότυπο για έναν που θέλει πράγματι να λέγεται καπετάνιος σήμερα. Κατανοούμε τον καπετάν Μιχάλη, μόνον εντάσσοντάς τον στην εποχή του. Δεν μπορούμε να τον αποδεχτούμε σήμερα, έτσι όπως μας τον περιγράφει η πέννα του μεγάλου κρητικού λογοτέχνη. Από την άλλη, ο άγιος Μηνάς μπορεί να γίνει το πρότυπο του αληθινού καπετάνιου, του ανθρώπου που σέβεται τον άλλο άνθρωπο, που σηκώνει το σταυρό της ευθύνης και είναι έτοιμος να προσφέρει στην κοινότητα με ταπείνωση και με πνεύμα θυσιαστικό και όχι ατομικιστικό.