Της Ελένης Μπετεινάκη*
Tούτος ο μήνας έχει κάτι που λατρεύω ιδιαίτερα, τις νύχτες του. Ξυπνούν και ζωντανεύουν όλες οι νεράιδες. Να φταίει η κάψα του καλοκαιριού που ‘ναι στην πιο δυνατή της ώρα; Να φταίει το νερό που είναι περιζήτητο κι έκανε τους ανθρώπους τα παλιότερα χρόνια να συχνάζουν στις πηγές και στις βρύσες; Να φταίει η πολύ δουλειά στ΄αλώνια που ΄χε ανάγκη από ιστορίες τρανταχτές τις νύχτες της ξεκούρασης και του λιοπυριού; Ό,τι και αν φταίει είναι σίγουρα ο μήνας των αστεριών, των μυστικών συμβόλων της προσμονής και των ονείρων. Μήνας γεμάτος στάχυα και δρεπάνι …Αλησμόνητες βραδιές στις θημωνιές, ολόγιομο φεγγάρι , γιορτές και πανηγύρια, θρύλοι και παραδόσεις. Νεράιδες και ξωτικά να παραμονεύουν εκεί γύρω από τα αλώνια στις θερισμένες εξοχές και να παίρνουν ζωή σαν γεμίσει άστρα ο ουρανός κι η φαντασία να ακουμπά στην άκρη του ορίζοντα , πέρα στη θάλασσα εκεί που λούζεται το ασημένιο φεγγάρι το ολοστρόγγυλο…
«…Κι ήθελα τόσο πολύ να χαμε κι εμείς ένα αλώνι, κάτω στον μεγάλο κάμπο. Είχα γεμίσει εικόνες από το αναγνωστικό και την φαντασία μου που πάντα μ΄οδηγούσε στις πιο παράξενες γωνιές. Ήταν σαν να έβλεπα τον εαυτό μου να κάθεται εκεί με ένα μεγάλο ψάθινο καπέλο να βλέπει τους άνδρες με τα άσπρα κεφαλομάντηλα και τις γυναίκες με τα τσεμπέρια στο χρώμα της γης και τις μακριές φούστες, κατακόκκινες στο πρόσωπο από το δυνατό κάψιμο που τις κερνούσε ό ήλιος. Και σαν σηκωνόταν εκείνο το ευεργετικό αεράκι που τόσο περίμεναν οι εργάτες για να τους διευκολύνει στη δουλειά τους, να φεύγει το καπέλο μακριά κάτω στο ρέμα του ποταμού, εκεί που τη νύχτα ήμουν σίγουρη πως μαζεύονταν όλες οι νεράιδες και όλα τα ξωτικά. Ένα από κείνα τα βράδια τα « καυτερά», όπως έλεγε ο πατέρας μου , θυμάμαι πως κατεβήκαμε στον παλιό μύλο κι ένοιωθα παντού την παρουσία μιας άγνωστης φιγούρας, επηρεασμένη από τις ατέλειωτες ιστορίες της …ταράτσας μας, όταν ξαπλώναμε τις νύχτες με το ολόγιομο φεγγάρι πάνω σε ένα βαμβακερό χαλί και κοιτούσαμε τα άστρα. Κι είχα μάθει όλα τα ονόματα των αστερισμών , και ξεχώριζα την Μικρή από τη Μεγάλη Άρκτο κι έφτιαχνα μικρά παραμύθια πάντα με πρωταγωνίστρια την δική μου νεράιδα την Νεραϊδούσα, που τα αστέρια, της έφτιαχναν το φωτεινό της δρόμο ίσαμε το κάστρο της. Και τότε έβλεπα το τεράστιο φεγγάρι να χαμογελά και να μου κλείνει συνωμοτικά το μάτι… Ήξερε πως ήταν η ώρα για τις καλύτερες ιστορίες γεμάτες με όλους εκείνους τους ήρωες που ζωντάνευαν μόνο κάτι τέτοια βράδια γεμάτα ασημένιο φως. Κι έστελνε λέει μήνυμα στον άνεμο να έρθει κι αυτός να φυσήξει λίγο , να δροσίσει τις τσιμεντένιες στέγες των σπιτιών που έβραζαν και να μαζέψει όλα τα λόγια και τις εικόνες να τα ταξιδέψει πέρα μακριά σε άλλους κόσμους κι ίσαμε τα πέρατα της γης …Ιούλης ήταν θαρρώ , που συνέβαιναν όλα τούτα …!»*
“Στ’ αλώνια καλοσάρωτα και ξεχορταριασμένα θα ξαπλωθούν οι θημωνιές ξανθόμαλλες πλεξίδες”, λέει ο ποιητής μας Γιώργος Δροσίνης
Ιούλιος ο αλωνάρης, αλωνιστής, αλωνίτης, αλωνιάτης , αλωνευτής, χαλαζάρης, δευτερόλης, δευτερογιούλης, Αηλιάς ή Αηλιάτης, Φουσκομηνάς , Χασκομηνάς, Γυαλιστής ή Γυαλινός, Αηκερατίτης και Χορτοκόπος. Ονομασίες που συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και δηλώνουν συνήθως τις γεωργικές δουλειές ή συνήθειες που ίσχυαν για κάθε τόπο.
«Αλώνι» : Μέρος που το φύσουνε οι περισσότεροι άνεμοι, στρωμένο με πέτρα (πετράλωνο ή μαρμαρένιο ), κυκλικό με διάμετρο τουλάχιστον 4 μέτρα για να μην μπορεί να φύγει ο καρπός. Περιοριζόταν με όρθιες πέτρες και στο κέντρο του στερεωνόταν όρθιο ένα ξύλινο στέλεχος, το στέντζερο, από το οποίο εξαρτιόνταν τα ζώα, άλογα, γαϊδούρια ή μουλάρια που αλώνιζαν τον καρπό γυρίζοντας γύρω απ΄ αυτό. Στοιχερό, στέντζερο, άφφαλος, ξώγυρας, δοκάνα , βολόσυρος, δικράνι, δρεμόνι, λίχνισμα, δάρτης, χερόβολο, λαμνί, κότσαλα, κόσκινο,σύρτης, στάχυ. Λέξεις άγνωστες πια για μας τους περισσότερους που κάποτε ήταν στην καθημερινή γλώσσα των γεωργών ή όσων ζούσαν κοντά στην ύπαιθρο και αναφέρονταν σε εργαλεία ή εργασίες που σχετίζονταν με την διαδικασία του αλωνίσματος πριν εξελιχτεί και εξαλειφτεί ο παραδοσιακός τρόπος .
Έθιμα που μας ανατρέχουν στις αρχαίες τελετές της συγκομιδής . Όσο κρατεί το αλώνισμα δεν κάνει να αλωνίζει ο ίδιος Αλωνάρης. Εναλλάσσεται με τη γυναίκα και το παιδί και ξεκουράζεται σε ένα ειδικό δέντρο το αμπλήκι που ήταν φυτεμένο κοντά στ΄ αλώνι για αυτόν τον σκοπό. Ειδικός κι ο χαιρετισμός των ξένων όταν τύχαινε να περάσουν από κοντά : «Ώρα καλή , χίλια μόδια». Κι ύστερα σαν τελειώσει το μάλαμα σ΄ έναν σωρό η νοικοκυρά προσφέρει σε όλους νερό για να πλυθούν. Κι ένας ένας τρέχοντας με το λαγήνι γύρω απ το σωρό εύχεται και του χρόνου να γίνει ο σωρός όσος και ο κύκλος τον οποίο έκαμε βρέχοντας τo αλώνι. Δεν έπρεπε να έρθει εκεί γυναίκα με ρόκα γνέθοντας γιατί «ήταν ξωτικιά και έδιωχνε τον άνεμο και δεν μπορούσαν να ανεμίσουν, να λιχνίσουν». Τέλος αφού ξεχώριζαν το σιτάρι από το άχυρο τοποθετούσαν μια σιδεριά για να ΄ναι το σιτάρι γερό σαν σίδερο και έκαναν πάνω στο σωρό το σημείο του σταυρού και άρχιζαν να το μαζεύουν από τη μέση. Την τελευταία μέρα όταν πια αλωνιστούν καλά και τα τελευταία σπαρτά και απολύσουν τα ζώα, πρόσεχαν αν κάποιο από τα βόδια και συγκεκριμένα το μεγαλύτερο στα χρόνια από αυτά ξυνόταν και μάλιστα σε ποιο μέρος του σώματός του. Αν ξυνόταν στο κεφάλι , ο χειμώνας θα ήταν πρώιμος, αν στη μέση θα είχαν βαρυχειμωνιά τον Γενάρη και αν στην ουρά ο χειμώνας θα ήταν όψιμος.
Κάτω στης μαργαρίτας τ’ αλωνάκι, στήσαν χορό τρελό τα μελισσόπουλα.
Ιδρώνει ο ήλιος, τρέμει το νερό. Στάχυα ψηλά λυγίζουνε το μελαμψό ουρανό…
Οδυσσέας Ελύτης
Τούτον τον μήνα τον φωνάζουμε και Πανηγυρά γιατί οι γιορτές και τα πανηγύρια παρά τη σκληρή δουλειά μοιάζουν ατελείωτα. Οι περισσότερες γιορτές με αγίους « τιμωρούς» που θέλουν τους πιστούς να μην εργάζονται την ημέρα της γιορτή τους .
Πρωτομηνιά και πρώτη γιορτή είναι των Αγίων Αναργύρων που τους ονόμασαν έτσι γιατί αν και γιατροί ποτέ δε έπαιρναν ούτε ένα “αργύριο” για να θεραπεύσουν κάποιον. Tην επομένη στις 2 του μήνα, είναι της Παναγιάς της Βλαχέραινας ή Καψοδεματούσας γιατί λένε πως έκαιγε στ ‘αλώνια τα δεμάτια αυτών που δεν κρατούσαν αργία τούτη τη μέρα. Στις 3 του Ιούλη γιορτάζει ο Άγιος Υάκινθος, ο δικός μας άγιος του έρωτα και των αγνών αισθημάτων, της δημιουργίας και της έμπνευσης . Στις 4 του μήνα είναι του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, στις 7 της Αγίας Κυριακής, στις 8 του Αγίου Προκοπίου. Στις 15 του Αγίου Κήρυκου του Ιουλίτη προστάτη των παιδιών για τους τραυματισμούς, ίσαμε την μεγάλη γιορτή της Αγιά Μαρίνας στις 17. Εκείνη τη μέρα λένε πως είναι ώριμα τα σταφύλια και τα σύκα γι αυτό και η μνήμη της γιορτάζεται με εξόδους στα αμπέλια και στους λαχανόκηπους με τις μεγάλες συκιές και τα παράξενα φύλλα που τις νύχτες με φεγγάρι για όλους όσους ξενυχτούσαν στην εξοχή έπαιρναν μορφή και άλλοτε γινόταν μάγισσες , άλλοτε νεράιδες ή φοβέρες νυχτερίδες που τρόμαζαν καθώς κουνιόταν με το πρώτο αεράκι που συντρόφευε τις καυτερές νύχτες του Δευτερόλη μήνα . Η Αγιά Μαρίνα προστάτευε και από τα βλαπτικά ζωύφια γι αυτό και γινότανε αγιασμός και ραντισμός των σπαρτών από τα σκαθάρια και τα άλλα «έχνη» που γέμιζαν τα χωράφια. Ακόμα λένε πως η Αγία είναι προστάτιδα των καχεκτικών παιδιών και « μάραινε» τα εξανθήματα από την ευλογιά !
Ακολουθεί η μεγάλη γιορτή του Προφήτη Ηλία στις 20 του Ιούλη που θεωρούνταν έφορος της βροχής , των ανέμων, των βροντών και των κεραυνών. Λέγανε πως έτρεχε στον ουρανό με την άμαξά του καταδιώκοντας κάποιον δράκο ή τον διάβολο και κρατώντας πάντα για όπλο του τον κεραυνό. Η παράδοση τον θέλει να είναι ναύτης που επειδή έπαθε πολλά στη θάλασσα και κόντεψε να πνιγεί αρκετές φόρες, βγαίνει στη στεριά και αποφασίζει να πάει σε μέρος που δεν έχουν δει θάλασσα ποτέ. Βάζει στον ώμο του ένα κουπί κι όποιον συναντά στο δρόμο του τον ρωτά αν ξέρει τι είναι τούτο που βαστά. Όταν του λέγαν πως ήξεραν κείνος τραβούσε όλο και ψηλότερα και σαν έφτασε στην κορφή ενός βουνού του παν πως τούτο δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα κομμάτι ξύλο. Έτσι αποφάσισε να μείνει για πάντα εκεί ψηλά. Μύθος που έχει τις ρίζες του σε εκείνον του Οδυσσέα που παρακινείται από τον Τειρεσία, σαν σκοτώνει τους μνηστήρες να τραβήξει όσο πιο ψηλά μπορεί και σαν θα φτάσει σε μέρος που δεν γνωρίζουν από καράβια ή κουπί να το μπήξει στη γη και να θυσιάσει στον Ποσειδώνα. Συνδέεται επίσης με τον Ήλιο που ταυτιζόταν με τον Δία που σαν θεός των μετεωρολογικών φαινομένων λατρευόταν πάνω σε βουνοκορφές. Έτσι εξηγούνται και οι φωτιές που ανάβονταν στις κορυφές μα και οι θυσίες πετεινών που ως αγγελιοφόρος της ημέρας θεωρήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες σύμβολο του Ήλιου και από την φωνή του έβγαζαν προγνωστικά για τον καιρό. Την παραμονή του Αϊ Λιά γινόταν δέηση στον προφήτη γιατί οι ζέστες πια ήταν ανυπόφορες , η λεγόμενη Περπερούνα για να ρίξει μια βροχή να δροσιστούν. Το έθιμο ήθελε να στολίζουν με πράσινα χόρτα ένα κορίτσι ορφανό που το πήγαιναν στο ποτάμι και έβρεχαν τα ρούχα τους και στη συνέχεια χόρευαν όλοι μαζί και τραγουδούσαν.
…Θέ μου βρέξε μια βροχή, μια βροχή μια σιγανή, μια βροχή καλή βροχή.
Σε πολλά ξωκλήσια επίσης επειδή πίστευαν πως και τούτος ο Προφήτης προστάτευε από αρρώστιες γινόταν περισχοινισμός δηλαδή περιτύλιξη της εκκλησίας με κέρινο νήμα αλλά και του ασθενή ή τύλιγαν το κεφάλι του με στάχυα και έτσι έφευγε ο πόνος.
Ο μήνας τελειώνει με πολλά πανηγύρια ακόμη ανάλογα την περιοχή. Στις 22 η Αγιά Μαρκέλλα, στις 24 η Αγιά Χριστίνα, στις 25 είναι η Κοίμηση της Αγίας Άννας και ακολουθούν οι γιορτές δύο θεραπευτών αγίων της Αγίας Παρασκευής της Δρακοντοκτόνου στις 26 που προστατεύει τα μάτια. Λένε επίσης πως προστάτευε και από την χολέρα ή πανώλη. Στην Κρήτη την αποκαλούν και «Πεφταργά». Φτάνουμε στη γιορτή του Αγίου Παντελεήμονα στις 27 Ιουλίου, προστάτης όλων σχεδόν των αναπηριών κι είναι γνωστή η παροιμία : « Κουτσοί , στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα ». Και το εορτολόγιο κλείνει στις 28 του Ιούλη με την γιορτή της Αγίας Ειρήνης της Χρυσοβαλάντου που τιμάται ιδιαίτερα στην πόλη του Ηρακλείου .
Καλό μήνα !
Η Ελένη Μπετεινάκη είναι νηπιαγωγός
Πηγές :
Μουσείο Μπενάκη : « Παραδοσιακές καλλιέργειες », Αθήνα 1978
Γ.Α. Μέγα « Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας »,Αθήνα 1963
*Λόγια του αέρα, Ιδ. Συλ. Διηγημάτων, Ελένη Μπετεινάκη, 2015
cretalive.gr
Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Τα καλοκαιρινά, Δημ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη
zhtunteanagnostes.blogspot.gr
