Μια...εγκλωβισμένη εκκλησία στο κέντρο του Ηρακλείου

Της Ελένης Μπετεινάκη***

Μια γιορτή χωρίς ιδιαίτερες παράτες και αναφορές που όμως με έκανε να κοιτάξω για μια ακόμα φορά την πόλη μας ψηλά… ή από ψηλά και να σταματήσω το ποδήλατο, τη ματιά, το χρόνο και την ιστορία  πριν περίπου 400 χρόνια, σαν σήμερα…

Η εκκλησία του Αγίου Ονούφριου, υπάρχει στο Ηράκλειο, μόνο που δεν την βλέπει κανείς και αν την θυμούνται κάποιοι είναι δυστυχώς ελάχιστοι. Μια εκκλησία εγκλωβισμένη, εγκαταλελειμμένη και μόνη ανάμεσα σε τόνους μπετόν που αν και είναι ακόμη όρθια, καταρρέει σιγά σιγά… Μια από τις 113 ορθόδοξες που υπήρχαν κάποτε στην πόλη…

Μούχλα μύριζε ο αέρας, κλεισούρα και  μοναξιά. Με δέος περπάτησα μέσα της, πάνω της, και εκεί  στην απόλυτη σιωπή, εγώ, άκουσα. Άκουσα όλη εκείνη την  ψαλμωδία των χρόνων, άκουσα ψιθύρους πολλούς,  είδα ανθρώπους της ομώνυμης αδελφότητας του Χάνδακα να συνωστίζονται  να συνεδριάζουν , να … ονειρεύονται.

Γύρισα πίσω στο χρόνο στα  1633 όταν εφημέριος της εκκλησίας ήταν Θεόδωρος Πουλαδάς και είκοσι χρόνια πιο μετά ο Εμμανουήλ  Ιερολυμίτης.Και κάπου εκεί  σε μια  γωνιά σαν να τον είδα, ο Γραμματέας Αντώνιος Χορτάτσης στα 1634, να ενημερώνει  τα βιβλία του… Όλες οι μορφές σχηματίστηκαν στη φαντασία μου κι ήταν σαν να είδα ακόμα και το καντήλι  το αργυρό  βάρους 41 περίπου ουγγιών , μπροστά από την εικόνα του Αγίου Ονούφριου, δωρεά του Κωνσταντίνου Αμπελικόπουλου, επιτρόπου του Ναού και Βαρδάνου της Παναγίας της Τριμάρτυρης. Χρήματα του χρωστούσε  αδελφότητα κι ηθελε να του αποδοθούν δικαστικά. Επιθυμούσε ακόμη να ενταφιαστεί στον ναό του Αγίου σε τάφο που ο ίδιος μερίμνησε να ετοιμαστεί ….

Κοίταξα ύστερα ψηλά  τον επιβλητικό τρούλο, κι ήταν σαν να κάρφωσα τα μάτια μου στο χρόνο, στο γκρι ή καφέ κάποτε υλικό του πλίνθου, στην υγρασία, στο παρελθόν, για ώρα πολύ. Άραγε να χτίστηκε τούτος ο τρούλος από το μεγάλο κληροδότημα του χτίστη  Μανέα Barbo ή του Zorzi Araueso. Λένε πως με δουκική απόφαση του 1606 σταμάτησαν οι εργασίες κτισίματος μέχρι τη χορήγηση άδειας από τη σύγκλητο και συνεχίστηκαν λίγο αργότερα,την ίδια χρονιά  μέχρι  1646, σύμφωνα με τις  αρχειακές ενδείξεις .

Για πρώτη φορά αναφέρεται η ύπαρξή της σαν Ορθόδοξη εκκλησία στον κατάλογο IV που συντάχτηκε  στα 1583 με αριθμό 2.Στη συνέχεια θα τη συναντήσουμε και σε άλλους καταλόγους χωρίς πολλές λεπτομέρειες ή αναφορές στο ρόλο της.

Στον ναό ήταν η έδρα της ορθόδοξης αδελφότητας που έφερε και το όνομα του, Αδελφότητα Αγίου Ονούφριου και συστάθηκε στις 19 Μαρτίου του 1596. Στα διοικητικά της όργανα ήταν ένας Βαρδάνος (Πρόεδρος διοικητικού συμβουλίου) που είχε σαν υποχρέωση να διαχειρίζεται τα οικονομικά με βιβλίο εσόδων – εξόδων και να φυλάσσει τα ιερά αντικείμενα της αδελφότητας. Ακόμα απαρτιζόταν από ένα Βικάριο (Αντιπρόεδρος) και ένα Γραμματέα  που πιθανόν ήταν έμμισθος μόνιμος ή ισόβιος υπάλληλος και τηρούσε το βιβλίο της αδελφότητας ( Μαριέγκολα …). Επίσης υπήρχαν και οι Επίτροποι**

 Το μεγαλύτερο τμήμα των μελών της αδελφότητας προερχόταν από το κοινωνικό στρώμα των ευγενών του Χάνδακα, όπως επιβεβαιώνεται από έγγραφο των μέσων του 17ου αι.

 Κι ύστερα… συνεχίζοντας το ταξίδι μου στο χρόνο, σαν να άκουσα τους αμανέδες ή μάλλον το τρεχούμενο νερό και γέμισε ο τόπος καπνό από την ζέστη και υδρατμούς  όταν  αντίκρισαν τα μάτια μου  τις δεκάδες τρύπες, φραγμένες πια, όταν λειτούργησε σαν  χαμάμ την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μα πιο πολύ είδα το σήμερα, το ορατό μπετόν, το γκρι, σκληρό και ισοπεδωτικό που λένε πως του το ΄βαλαν , για να μην πέσει ολότελα. Δοκάρια ξύλινα, κολόνες τσιμεντένιες, τοίχοι που φράζουν την πραγματική του είσοδο. Κι όμως εκεί ψηλά στο απέριττο τρούλο είχε ένα φως, ένα μικρό παράθυρο που γλιστρούσε ο ήλιος πρωινιάτικα σαν να  θελε να μοιραστεί τις σκέψεις, την πίκρα, το χρόνο. Να δώσει μια αχτίδα ελπίδας. Ποιος ξέρει, ίσως κάποτε….

Ο Giuseppe Gerola  στο βιβλίο του για τις εκκλησιές και τους ναούς του Χάνδακα έχει κάτοψη της εκκλησίας καθώς και φωτογραφικό υλικό που δείχνει ότι ο ναός ήταν ελεύθερος περιμετρικά. Γράφει επίσης  : «Τρουλαίος ναός με εγκάρσιο κλίτος ίδιου ύψους που εσωτερικά τελειώνει σε ημικύκλιο ή είναι ελλειπτικού σχήματος και στεγάζεται με τρούλο. Στη νοτιοανατολική γωνία έχει προστεθεί ένα μικρό παρεκκλήσι (κελί με τρούλο)».*

Την επισκέφτηκε το 1924 και τότε είχε μετατραπεί σε εργαστήριο.

Η εκκλησία σώζεται σχεδόν ακέραιη στο Ο. Τ. μεταξύ των οδών 1866 – Τσικριτζή – Έβανς.

Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών (1924) πουλήθηκε ως ανταλλάξιμο κτήμα στους λαδέμπορους Βιτσαξάκη και Ελευθεράκη, οπότε χρησιμοποιήθηκε ως λαδάδικο.

Έτσι λεγόταν κι η περιοχή τότε, τα Λαδάδικα…. Φεύγοντας από εκείνο το χώρο κι έχοντας ορθάνοικτα πια μάτια, να χορτάσω εικόνες, και την φωτογραφική μηχανή ανοικτή  να τραβάει ασταμάτητα, σκέφτηκα για μια ακόμα φορά το χρόνο. Πάλι απλώθηκε σιωπή και σε λίγο σαν θα έκλεινε η  πόρτα όλα πάλι θα χάνονταν… Περπατούσα αργά, προσπαθούσα να νοιώσω, να φανταστώ εικόνες από μορφές, κουστούμια, λάβαρα, λειτουργίες. Ίσως και να΄ναι κάποιος σπουδαίος θαμμένος εδώ, ίσως  να υπάρχουν κάπου σε κάποια γλώσσα ιστορίες που αγνοούμε για την λαμπρότητα, το ρόλο που έπαιξε στα δρώμενα της Candia, του Χάνδακα , της Καντιγιέ.

Άκουσα το κλειδί της πόρτας να γυρίζει δυο φορές. Αμπαρώθηκε πάλι, έκλεισε για μια ακόμα φορά η ιστορία. Κλειδώθηκε σε χρονοντούλαπο, στη λήθη, στη μοναξιά. Ένοιωσα ευγνωμοσύνη για τον κ. Τούλη που με οδήγησε σε τόσο ιδιαίτερα μέρη και έφυγα γεμάτη με πολλά κι ανάκατα συναισθήματα. Στην 1866 , στην οδό της αγοράς μας σταμάτησα ξανά, απέναντι από το καφεκοπτείο του Κουδούμα κι εκεί είδα τον τρούλο πια να ξεπροβάλει δειλά και σιωπηλά θέλοντας να πάρει ανάσα και χρώμα από το γαλανό ουρανό, τόσο πνιγμένος ανάμεσα σε άλλα κτίρια…

Κι ύστερα ανηφόρησα ίσαμε το ξενοδοχείο Olympic και πάλι με την ευγενική προσφορά της Σοφίας και του Γιάννη Οικονόμου βρέθηκα στην πιο ψηλή κορυφή να κοιτώ πια ολόκληρη τη στέγη του ναού του Αγίου Ονούφριου ….από ψηλά!

Κι όπως λέει κι ένα αγαπημένο τραγούδι: «Όταν κοιτάς από ψηλά μοιάζει ο κόσμος ζωγραφιά…»,  μόνο που τούτη η εικόνα δεν ήταν κανένας πίνακας ζωγραφικής, ήταν απλά μια θύμηση που χάνεται στα βάθη των αιώνων, στη λησμονιά και σε τόνους τσιμέντου που την περιστοιχίζουν!

Θάλασσα ήθελα να δω… γαλάζιο χρώμα και μυρωδιά ιωδίου κι αλμύρας να νοιώσω στα ρουθούνια μου. Να φύγει η μαυρίλα, η υγρασία και η μπόχα από την μούχλα της χαμένης ιστορίας της πόλης μας!

Με το ποδήλατό μου …ίσαμε τον Κούλε, τον Άρχοντα του Μεγαλόκαστρου!

ΠΗΓΕΣ:

**Συντεχνίες και Θρησκευτικές αδελφότητες στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη,Αγγελική Πανοπούλου, Βενετία 2012

*Υπήρχε μια πόλη, τόμος γ΄, Λιάνα Σταρίδα, εκδ. Ίτανος

Χάνδαξ – Ηράκλειο, ιστορικά σημειώματα, Στεφ. Ξανθουδίδου, εκδ.Ι.Δ.Μουρέλος,1927

***Με το ποδήλατό μου  στις γειτονιές του Μεγάλου Κάστρου, Ελένη Μπετεινάκη, 2017