Της Ελίνας Φαρσάρη
Η παράσταση «Ο αληθινός θάνατος του Νίκου Καζαντζάκη / Ευτυχισμένο κοιμάμενο νερό» ήταν η έκπληξη του Φλεβάρη. Και για να ακριβολογώ η πολύ ευχάριστη έκπληξη. Όχι μόνο γιατί ο Γιάννης Φαρσάρης κάνει το συγγραφικό του ντεμπούτο στο θεατρικό κείμενο με μεγάλη επιτυχία, αλλά και γιατί μέσω της παράστασης αυτής γνώρισα έναν πραγματικά ταλαντούχο σκηνοθέτη, τον Χρόνη Σαπουντζάκη.
Το έργο είναι αναμφισβήτητα ανατρεπτικό και η παράσταση δεν είναι καθόλου συνηθισμένη. Πιθανολογώ ότι ήταν εσκεμμένη ακόμη και η επιλογή του χώρου για να συμβάλει στην όλη μυστηριακή ατμόσφαιρα.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο Γιάννης Φαρσάρης, ο συγγραφέας, είναι από τις περιπτώσεις εκείνες ανθρώπων των θετικών επιστημών που έλκονται από τη λογοτεχνία και την ιστορία, πεδία δηλαδή των ανθρωπιστικών σπουδών. Ασφαλώς τον Γιάννη τον γνωρίζουμε ως εκπαιδευτικό και φυσικά ως επιτυχημένο συγγραφέα που εισήγαγε στην Κρήτη το είδος της «ανοιχτής λογοτεχνίας». Το ντεμπούτο του στο θεατρικό κείμενο – όπως φάνηκε από το αποτέλεσμα - είναι εντυπωσιακό, γιατί η συγγραφή ενός κειμένου που προορίζεται εξ αρχής να παρασταθεί είναι μια πολύ – πολύ δύσκολη υπόθεση. Το θεμέλιο της ιστορίας αυτής είναι ένα εύρημα. Το μεγάλο μυστικό του Νίκου Καζαντζάκη! Αλλά αν νομίζετε ότι η πλοκή μας οδηγεί στην αποκάλυψή του μυστικού αυτού, κάνετε λάθος. Το μυστικό περί ου ο λόγος το μαθαίνουμε από τις πρώτες 15 ατάκες του έργου. Και για την υπόλοιπη μιάμιση ώρα που διαρκεί η παράσταση, χωρίς διάλειμμα, ο θεατής απολαμβάνει ένα αληθινό, πρωτόφαντο βίωμα. Δεν είναι μόνο η μέθεξη που προκαλεί το θέατρο (όσοι το αγαπάτε καταλαβαίνετε πάρα πολύ καλά τι θέλω να πω), είναι η συμμετοχή. Ναι, κυριολεκτώ. Ο θεατής, για την ακρίβεια οι θεατές σε πολύ συγκεκριμένο αριθμό με συμβολισμό, συμμετέχουν ως μια ενιαία οντότητα στην παράσταση. Και πώς μεταφράζεται η συμμετοχή αυτή; Γνωρίζουν από κοντά τον Νίκο Καζαντζάκη αλλά και τον Παντελή Πρεβελάκη.
Καθώς κατεβαίνεις τα σκαλοπάτια και μπαίνεις στο μυστηριακό ημίφως του «Θεατροδρόμιου», η πρώτη αίσθηση που σου δημιουργείται είναι ότι θα συμμετάσχεις σε κάποιο δρώμενο, σε κάποια τελετή. Ένα αίσθημα που ενισχύεται με το τεράστιο μοναστηριακό τραπέζι που όπως θα διαπιστώσεις πολύ γρήγορα είναι αυτό που θα σε φιλοξενήσει. Αυτός ο χώρος δεν μοιάζει με αίθουσα θεάτρου. Ή τουλάχιστον έχει διαμορφωθεί με τρόπο τέτοιο που να μην μοιάζει.
Με τις πρώτες ατάκες της παράστασης δεν έχεις ακόμη καταλάβει ότι το έργο έχει αρχίσει. Νομίζεις ότι δέχεσαι την αβρότητα της φιλοξενίας. Πρώτος από τους αιφνιδιασμούς που θα ακολουθήσουν και θα διαδέχονται ο ένας τον άλλον καταιγιστικά.
Το κείμενο είναι πολύ δυνατό. Ο Νίκος Καζαντζάκης μοιάζει σαν να εισέρχεται στις σκέψεις μας και να μοιράζεται μαζί μας, στοχασμούς, κοσμοθεωρία, το πνεύμα του το ίδιο. Αν δεν γνωρίζεις τον Καζαντζάκη, μέσα από το κείμενο του Γιάννη Φαρσάρη τον μαθαίνεις και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που σου γεννάται η σφοδρή επιθυμία να βρεις άμεσα όλα του τα έργα. Αν τον γνωρίζεις εντυπωσιάζεσαι, κι αν τον έχεις μελετήσει σε βάθος μένεις ενεός. Γιατί αυτό έχει κάνει ο συγγραφέας. Είναι ξεκάθαρο ότι ο Γιάννης έχει μελετήσει Καζαντζάκη, και μάλιστα πολύ. Κάθε λέξη, κάθε μήνυμα του κειμένου αυτού είναι ο Καζαντζάκης ο ίδιος, ολοζώντανος μπροστά σου, να σου ξεδιπλώνει το άπαν των στοχασμών του, τα άγχη του, τους φόβους του, τη βαθιά ανάγκη του για λύτρωση. Ακόμη και το αληθινά μεγάλο του μυστικό, για το ποιο θεωρούσε ο ίδιος ως το έργο της ζωής του, τη δική του "Οδύσσεια".
Από την άλλη το alter ego του, ο Παντελής Πρεβελάκης, μας συστήνεται κι αυτός ως η φωνή της λογικής. Δύο ιερά τέρατα της Κρητικής λογοτεχνίας αποκαλύπτουν τη μεταξύ τους σύνδεση και σε καλούν να συνδεθείς κι εσύ μαζί τους.
Φυσικά το έργο, δεν είναι μόνο κείμενο. Η σκηνοθεσία του Χρόνη Σαπουντζάκη είναι εκπληκτική. Οι ανατροπές είναι αλλεπάλληλες, τα σκηνοθετικά τρικ κλιμακώνονται εντυπωσιακά. Είναι μελετημένη ακόμη και η παραμικρή λεπτομέρεια, από τη χωροθεσία, τα αντικείμενα που βρίσκονται μπροστά σου, μέχρι τα κοστούμια και τον φωτισμό. Το θέατρο, λένε, είναι μια σύμβαση. Στην παράσταση, όμως, αυτή οι συμβάσεις ξεπερνιούνται. Ο Χρόνης Σαπουντζάκης γνωρίζει πάρα πολύ καλά, όπως όλοι οι θεατράνθρωποι, ότι οι θεατές ως ενιαίο σύνολο είναι ο επιπλέον χαρακτήρας της παράστασης. Αυτό που καταφέρνει είναι να καταστήσει τον θεατή αληθινό συμπρωταγωνιστή από τη στιγμή κιόλας που θα καθίσει στη θέση του.
Θέατρο είναι ασφαλώς και οι ερμηνείες. Όσο δυνατό κι αν είναι το κείμενο, όσο ευρηματική κι αν είναι η σκηνοθεσία, αν οι ερμηνείες είναι άνευρες, το όνειρο διαλύεται, καταστρέφεται. Η παράσταση του Γιάννη Φαρσάρη και του Χρόνη Σαπουντζάκη απαιτεί εξαιρετικά ικανούς ηθοποιούς, γιατί ο βαθμός δυσκολίας στην ερμηνεία είναι πολύ μεγάλος. Στο συμβατικό θέατρο ο ηθοποιός είναι προστατευμένος από το πέπλο που του προσφέρουν οι προβολείς. Απέναντι από τη σκοτεινή πλατεία, μπορεί να είναι συγκεντρωμένος και να αποδώσει το μέγιστο των δυνατοτήτων του. Οι ηθοποιοί όμως του Σαπουντζάκη δεν έχουν αυτή την προστασία. Γιατί όλοι μαζί οι συντελεστές, συμπεριλαμβανομένων και των θεατών, του πέμπτου πρωταγωνιστή εν προκειμένω συνυπάρχουν και συνδημιουργούν.
Ο Τάσος Καϊσαρλής ως Νίκος Καζαντζάκης ξεδιπλώνει με πάθος τον εσωτερικό κόσμου του μεγάλου μας στοχαστή. Βιώνει, θα έλεγα, με ένταση τις μεταπτώσεις των τόσο συχνών μονολόγων του, σαν ένας Ευριπίδειος ήρωας. Ο Χρόνης Σαπουντζάκης από την πλευρά του ως Παντελής Πρεβελάκης μας παρουσιάζει έναν ήρωα δυναμικό, έναν αληθινό Κρητίκαρο της διανόησης. Είναι η φωνή της λογικής που όλοι μας κρύβουμε μέσα μας. Η Ελένη Αρβανιτάκη παρουσιάζει μια πλευρά της Ελένης Καζαντζάκη που είχε μείνει αθέατη στους πολλούς. Αυτή της μούσας! Η ντελικάτη Αγάπη Αντωνάκη με εντυπωσιακή αυτοκυριαρχία γίνεται η αφηγήτρια και η συνοδός μας σ’ αυτό το ταξίδι μέθεξης. Είναι ακριβώς ο χαρακτήρας εκείνος με τον οποίο θα ταυτιστείς.
Ο «Αληθινός θάνατος του Νίκου Καζαντζάκη» είναι μια παράσταση που θα πρέπει να επαναληφθεί. Είναι μια παράσταση που αξίζει να τη δουν ακόμη περισσότεροι θεατές. Είναι μια παράσταση/βίωμα. Είναι μια προσπάθεια που σε κάνει να χαίρεσαι το θέατρο, να νιώθεις περήφανος που είσαι Κρητικός και να διαπιστώνεις ότι τελικά, ναι, όσον αφορά στον πολιτισμό γίνονται πράγματα στο Ηράκλειο!
